Rozmowa z prof. Wandą Romaniuk, kierownikiem Katedry i Oddziału Klinicznego Chorób Oczu Śląskiej Akademii Medycznej

KRYSTYNA BOCHENEK: Zacznijmy naszą rozmowę od pytania dotyczącego budowy oka.

PROF. WANDA ROMANIUK: Oko jest bardzo skomplikowanym narządem. Mimo że jest takie małe w porównaniu z całym organizmem ludzkim, jeśli nie jest obciążone żadną wadą widzimy dzięki niemu cały otaczający nas świat i możemy rozróżniać kolory. Długość gałki wynosi ok. 25 mm, a jej masa ok. 7 gramów. Oko krótkowzroczne jest większe, natomiast nadwzroczne mniejsze.

KB: A jeśli ktoś ma jedno oko krótkowzroczne, a drugie dalekowzroczne?
WR: Nieczęsto zdarza się taka sytuacja. Można rzec, że taka osoba jest wybrańcem losu, ponieważ prawdopodobnie nigdy nie będzie musiała używać okularów. Jedno oko służy jej do patrzenia w dal, a drugie do patrzenia z bliska. Okulary będą jednak potrzebne w przypadku dużej wady wzroku, kiedy różnica między jednym a drugim okiem przekracza 3 dioptrie.

KB: Wróćmy do budowy oka.
WR: Najbardziej wysuniętą do przodu częścią oka jest przezroczysta rogówka. Za nią znajduje się komora przednia wypełniona cieczą wodnistą, ograniczona tęczówką i soczewką. Soczewka odgrywa bardzo ważną rolę w procesie widzenia. Jakiekolwiek zmętnienia, przemieszczenia lub zwichnięcia soczewki powodują, że widzenie jest upośledzone. Promienie światła przechodzące przez rogówkę i soczewkę załamują się i skupiają na siatkówce, na której powstaje obraz widzianego przedmiotu. Pod siatkówką znajduje się naczyniówka i twardówka. Włókna nerwowe siatkówki łączą się w nerw wzrokowy, zakończony w korze wzrokowej w okolicy potylicznej mózgu. Młody człowiek ma dużą zdolność akomodacji, powodującą, że widzi dobrze zarówno z daleka, jak i z bliska. Niestety, po 45. roku życia zaczynają mu się „wydłużać ręce” do czytania. Z daleka nadal widzi dobrze, ale ma problemy z widzeniem z bliska. Żeby 60-latek widział dobrze, potrzebuje wielokrotnie silniejszego światła niż 18-latek, który widzi dobrze nawet w półmroku.

KB: Jaki procent ludzi po 45. roku życia potrzebuje okularów?
WR: Około 60 procent. Zdarza się, że ktoś w wieku 45 czy 50 lat był zmuszony używać okularów do czytania, a po pewnym czasie zauważył, że ich już nie potrzebuje. Jeśli tak się dzieje, to nie jest to powód do zadowolenia, ponieważ świadczy o tym, że soczewka takiej osoby z powodu zmiany grubości zmieniła współczynnik załamywania promieni wpadających do oka. To sygnał, że może zaczynać się zaćma, jaskra (z podwyższonym ciśnieniem w oku), albo cukrzyca, przy której współczynnik załamywania promieni również się zmienia w kierunku krótkowzroczności. W takim przypadku koniecznie trzeba się wybrać do okulisty.

KB: Czym się różni zaćma od jaskry?
WR: Różnica jest zasadnicza, ponieważ zaćma, nazywana również kataraktą, to zmętnienie soczewki, natomiast jaskra polega na uszkodzeniu nerwu wzrokowego. W przypadku zmętnienia soczewki jedynym skutecznym sposobem leczenia jest operacja. Przez wiele lat stosowano krople, które miały hamować rozwój zaćmy. Niestety, nie przynosiło to oczekiwanych efektów. Nie ma takich kropli, które byłyby w stanie zahamować rozwój zaćmy. Mogą jedynie poprawić samopoczucie chorego, zmniejszając uczucie dyskomfortu widzenia. Najczęstszą przyczyną mętnienia soczewki jest naturalny proces starzenia się organizmu ludzkiego, a także inne schorzenia ogólne, np. zaburzenia w układzie sercowo-naczyniowym, choroby metaboliczne (np. cukrzyca) oraz reumatologiczne. Oko jest wskaźnikiem pokazującym, że w organizmie dzieje się coś złego. Jeżeli ktoś ma za wysokie lub zbyt niskie ciśnienie, odczuwa również dolegliwości okulistyczne. Także zażywanie dużej ilości leków, szczególnie przeciwbólowych i przeciwreumatycznych, powoduje osłabienie wzroku.

KB: Zaćma występuje jednocześnie w obu gałkach ocznych?
WR: Najczęściej w obydwu, ale soczewka jednego oka jest zwykle mocniej dotknięta zmętnieniem.

KB: Na czym polega operacja zaćmy?
WR: Trzeba usunąć zmętniałą soczewkę. Nie ma innej metody leczenia tego schorzenia.

KB: Porozmawiajmy o przyczynach zaćmy.
WR: Najczęściej spotyka się zaćmę związaną z wiekiem, czyli starczą. Innym rodzajem jest zaćma związana z urazem gałki ocznej. Jest też zaćma metaboliczna, towarzysząca najczęściej cukrzycy i chorobom tarczycy. Może występować także zmętnienie soczewki toksyczne, polekowe oraz popromienne.

KB: Ile lat mają pacjenci dotknięci zaćmą starczą?
WR: Kiedy zaczynałam specjalizację z okulistyki, chorzy mieli po 70, 80 lat. Obecnie zaćma starcza dotyka już osób w wieku około 40 lat.

KB: W jaki sposób można to wytłumaczyć?
WR: Na obniżenie wieku chorych mają wpływ tryb i warunki życia, czynniki środowiskowe oraz sposób odżywiania się.

KB: A wydawać by się mogło, że mamy większe możliwości, by się lepiej odżywiać.
WR: To prawda, jednak to, co jemy obecnie, zawiera więcej chemii. Rzadko są to zdrowe produkty naturalne.

KB: Jakie są najczęstsze dolegliwości związane z zaćmą? Na co skarżą się chorzy?
WR: Mówią, że widzą mroczki przed oczami, ale niekoniecznie musi to być objaw zaćmy. Takie dolegliwości mogą również towarzyszyć jaskrze, podwyższonemu ciśnieniu w gałce ocznej, wylewowi krwi do ciała szklistego oraz patologiom siatkówki.

KB: Jaka jest pani opinia na temat stosowania okładów i maści?
WR: W przypadku zaćmy nie mają żadnego znaczenia.

KB: Czy zaćmie można w jakiś sposób zapobiec lub opóźnić jej rozwój? W jakim stopniu decyduje o tym styl życia?
WR: Decydujące są czynniki genetyczne, a dopiero na drugim miejscu środowiskowe, czyli sposób odżywiania, tryb życia, współistniejące schorzenia i niektóre leki, przede wszystkim sterydy stosowane w leczeniu chorób reumatycznych i innych.

KB: Czy zaćmę można leczyć farmakologicznie?
WR: Farmakologicznie można jedynie leczyć zaburzenia przepływu krwi w gałce ocznej, zbyt wysokie lub niskie ciśnienie i wszystkie inne patologie w oku, ale nie samą zaćmę. Zażywanie witamin i leków poprawiających ogólny stan zdrowia wpływa również korzystnie na wzrok. Jedynym skutecznym sposobem leczenia zaćmy jest operacja.

KB: W Polsce wykonuje się rocznie około 80 tysięcy operacji zaćmy, a potrzeby sięgają 130-150 tysięcy. Z czego to wynika?
WR: Obecnie operacji wymagają już pacjenci, którzy czytają tylko połowę tablicy Snellena, a kiedyś operowało się chorych dopiero, kiedy już nic nie widzieli z powodu zaćmy dojrzałej. Stosowano wówczas inne metody operacyjne, które powodowały mniej powikłań śród- i pooperacyjnych, jeżeli zaćma była twarda, dojrzała. W tej chwili stosuje się inne metody. Usuwa się zmętniałą soczewkę i zastępuje ją sztuczną soczewką wewnątrzgałkową, dzięki czemu po operacji możliwe jest widzenie bez okularów. Są różne rodzaje materiałów, z których wykonuje się soczewki wewnątrzgałkowe, np. akryl, hydrożel, silikon, kolamer i inne. Istnieją już obecnie także soczewki ze zdolnością akomodacji lub pseudoakomodacji. Po wszczepieniu takiej soczewki pacjent widzi wyraźnie zarówno do daleka, jak i do bliska. Niestety, są one bardzo drogie. Narodowy Fundusz Zdrowia ich nie finansuje.

KB: Kogo powinno się operować?
WR: Wskazaniem do operacji jest pogorszenie ostrości wzroku, utrudniające swobodne wykonywanie pracy zawodowej i znacznie pogarszające komfort życia.

KB: Porozmawiajmy teraz na temat jaskry. Jakie czynniki przyczyniają się do jej rozwoju?
WR: Jaskra jest uszkodzeniem nerwu wzrokowego. Niestety, jest to proces nieodwracalny. Kataraktę można zoperować usuwając zmętniałą soczewkę i zastępując ją sztuczną soczewką wewnątrzgałkową, co pozwala odzyskać dobre widzenie. W jaskrze nie ma takiej możliwości, dlatego należy dążyć do jak najwcześniejszego wykrycia tej choroby i rozpoczęcia leczenia. Najpierw powinno się zastosować leczenie farmakologiczne (najczęściej w postaci kropli ocznych). Nie należy jednak profilaktycznie stosować leków obniżających ciśnienie wewnątrzgałkowe, gdyż nie są one obojętne dla oka i mogą powodować powikłania, takie jak: przyspieszone zmętnienie soczewki czy zmiany zwyrodnieniowe siatkówki. Bardzo ważną rolę w rozpoznawaniu oraz leczeniu jaskry odgrywa wnikliwa diagnostyka i doświadczenie okulisty. Nie można opierać się na wynikach jednorazowego pomiaru ciśnienia w gałce ocznej. Zdarza się, że ktoś ma podwyższone ciśnienie wewnątrzgałkowe, ale nie obserwuje się u niego żadnych innych objawów jaskry. Nie należy obniżać ciśnienia wewnątrzgałkowego, jeśli nie jest to konieczne, ponieważ może dojść do powstania katarakty, przyśpieszenia zmian zwyrodnieniowych plamki i uszkodzenia siatkówki.

KB: A jaką rolę odgrywają czynniki genetyczne?
WR: Są bardzo ważne. Jeśli rodzice mieli jaskrę, ryzyko wystąpienia tej choroby u ich dzieci zwiększa się.

KB: Czy wady refrakcji — krótkowzroczność i nadwzroczność — mają jakiś wpływ na powstanie jaskry?
WR: Tak, ponieważ są one związane z budową oka. W nadwzroczności mamy krótką gałkę oczną i wąski kąt odpływu cieczy wodnistej. Dla osób nadwzrocznych, szczególnie po 40. roku życia, niebezpieczne jest przebywanie w ciemnym lub słabo oświetlonym pomieszczeniu, ponieważ rozszerzenie źrenicy może spowodować zablokowanie kąta przesączania i dróg odpływu cieczy wodnistej. Krótkowzroczność jest również czynnikiem ryzyka wystąpienia jaskry. U krótkowidza gałka oczna jest długa, „rozciągnięta”, a nerw wzrokowy wygląda inaczej.

KB: Jak diagnozuje się jaskrę?
WR: Przede wszystkim trzeba wykonać pełne badanie okulistyczne (ostrość wzroku, pole widzenia, ciśnienie wewnątrzgałkowe, ocena tarczy nerwu wzrokowego, gonioskopia, czyli ocena dróg odpływu cieczy wodnistej. Niekiedy konieczne jest wykonanie dodatkowych badań wysokospecjalistycznych siatkówki i nerwu wzrokowego.

KB: W jakim wieku występuje zwykle jaskra?
WR: Podobnie jak zaćma, głównie po 40. roku życia. Ale występuje też jaskra wtórna, np. po urazie, w chorobach metabolicznych i chorobach układu krążenia. Istnieje także jaskra wrodzona.

KB: Jak leczy się jaskrę?
WR: Leczenie jaskry należy rozpoczynać od farmakoterapii. Niekiedy konieczne jest leczenie laserowe, chociaż budzi ono wiele kontrowersji i może być przyczyną zwiększonej liczby powikłań. Może ono również pogarszać wyniki operacji przeciwjaskrowej, którą i tak trzeba później przeprowadzić. Laserowe obniżenie ciśnienia wewnątrzgałkowego działa zazwyczaj jedynie przez okres kilku miesięcy. Operacja przeciwjaskrowa polega na wykonaniu przetoki umożliwiającej przemieszczanie się cieczy wodnistej z komory tylnej przez źrenicę do kąta przesączania, a następnie do przestrzeni nadtwardówkowej i podspojówkowej.

KB: Na czym polega ostry atak jaskry?
WR: Ostry atak jaskry jest stanem przykrym dla pacjenta. Występuje zazwyczaj silny ból oka, połączony z silnym bólem głowy, czasem pojawiają się nudności i wymioty. Dochodzi do znacznego pogorszenia widzenia i tzw. kół tęczowych, obserwuje się duże przekrwienie gałki ocznej, przymglenie rogówki, zniekształconą źrenicę, która staje się poszerzona i owalna. Ciśnienie wewnątrzgałkowe jest wtedy bardzo wysokie. Taki stan wymaga natychmiastowego leczenia szpitalnego.