Zapomniane nekropolie stolicy

Uznawane za perły nekropolie karaimska, tatarska, żydowska (ta po lewej i - zaniedbana i systematycznie dewastowana - po prawej stronie Wisły), kaukaska pokazują, jak zróżnicowana była dawniej ludność Warszawy. Dziś niemal jednorodnej etnicznie i wciąż niezbyt chętnie otwierającej się na inne kultury.

W dzień Wszystkich Świętych proponujemy Państwu zadumę nie tylko nad losem bliskich, którzy już odeszli, ale Państwa poprzedników. Ludzi, którzy przez wiele lat zamieszkiwali to miasto i po których dziś zostały często już tylko zabytkowe mogiły, pielęgnowane ze względu na swą wartość historyczną.

Zachęcamy do spaceru po sąsiadującym z Cmentarzem Wolskim Cmentarzu Powstańców Warszawy, nieogrodzonym, mającym charakter parkowy. Nekropolii niemal symbolicznej, na której indywidualne groby zastąpiły zbiorowe mogiły. Miejsce, w którym powstańcy spoczywają tak, jak ginęli, ramię w ramię. 177 zbiorowych mogił kryje szczątki ponad 40 tys. osób, ekshumowanych z prowizorycznych mogił na terenie całego miasta. Warto zatrzymać się na chwilę nad położoną na skraju cmentarza płytą z brązu, pod którą znajduje się dwanaście ton prochów mieszkańców Warszawy zabitych i spalonych w czasie Powstania.

W Zaduszki możemy starać się o wstęp na zamknięty zwykle dla zwiedzających Kaukaski Cmentarz Muzułmański przy ul. Młynarskiej, mało znany, starszy z dwóch stołecznych cmentarzy tego wyznania. Sąsiadujący z cmentarzami gmin protestanckich powstał w latach trzydziestych XIX wieku i działał do 1867 roku. Zniszczony podczas Powstania Warszawskiego, dziś otoczony jest ceglanym murem. Godny uwagi i na co dzień również niedostępny dla turystów jest drugi cmentarz muzułmański - tatarski, położony przy ul. Tatarskiej 8, który przejął funkcję przepełnionego cmentarza przy Młynarskiej. Półhektarowa nekropolia skrywa szczątki Tatarów pochodzących z Księstwa Litewskiego i niemal całkowicie spolszczonych. Tutaj grób ma ostatni imam Warszawy, zmarły w 1974 r. Bekier Eksnow.

Wielkim świadectwem historii są stołeczne cmentarze żydowskie - ogrodzony zwykle i licznie odwiedzany tylko przez wycieczki z Izraela cmentarz przy ul. Okopowej i niszczejący kirkut u zbiegu ul. Odrowąża i św. Wincentego na Bródnie, w którym połamane macewy zarasta trawa, a okoliczni żule urządzają sobie imprezy pod chmurką. Być może zainteresowanie warszawiaków uchroni kirkut przed całkowitym zniszczeniem.

Dla miłośników historii nowszej i obserwatorów kultury miejskiej cenną może okazać się wyprawa na cmentarze na Służewiu przy ul. Renety i ul. Wałbrzyskiej oraz leżący niemal na skraju miasta cmentarz w dzielnicy Ursusa Gołąbki. Tam rozświetlone zniczami nekropolie sąsiadują z blokami, stanowiąc niezwykły kontrast pomiędzy tym, co współczesne, pospieszne, odarte z sentymentów, a tym, co nastrojowe, pełne zadumy i melancholii.

Cmentarze Mało znane i rzadziej odwiedzane:

CMENTARZ KARAIMSKI; ul. Redutowa 34
Założony w 1890 r., liczy zaledwie 40 mogił. Chowano na nim Karaimów - grupę etniczną pochodzenia tureckiego, pochodzącą z Krymu. W Polsce żyje ich dziś zaledwie 120 - mają własny język, w którym wyryto inskrypcje na nagrobkach. Ich wiara opiera się na Starym Testamencie. Najstarsza usypaną mogiła należy do Saduka Osipowicza Kefelego z Kaffy.

CMENTARZ MUZUŁMAŃSKI KAUKASKI; ul. Młynarska 60
Założony w 1830 r., użytkowany był tylko przez 37 lat, kiedy przepełnienie zmusiło stołecznych muzułmanów do znalezienia drugiego miejsca pochówku swoich zmarłych. Chowano tu zarówno żołnierzy wyznania muzułmańskiego z wojska rosyjskiego, jak cywilów, głównie przyjezdnych kupców i mieszkańców miasta. Spoczywa tu Jan Buczacki - pierwszy tłumacz Koranu na polski. W 1867 r. cmentarz został zamknięty. Jego funkcje przejął cmentarz przy ul. Tatarskiej.

CMENTARZ MUZUŁMAŃSKI TATARSKI; ul. Tatarska 8
Powstał z inicjatywy warszawskiego mułły Seifetdina Chosianowa Sinnajewa. Zniszczony podczas II wojny - w 1942 na jego teren miały wjechać niemieckie czołgi, a w 1944 toczyły się tu walki powstańcze. Nagrobek w kształcie minaretu ma tu Abduł Halika Usmi, który w wieku 29 lat, 13 marca 1932, popełnił samobójstwo, podobno z nieodwzajemnionej miłości do aktorki Jadwigi Smosarskiej .

CM. EWANGELICKO-AUGSBURSKI; ul. Młynarska 54/56
Założony 2 maja 1792 r., w 1835 r. doczekał się kaplicy rodziny Halpertów, będącej jej mauzoleum, która służyła później całej gminie luterańskiej. Autorstwo projektu przypisuje Antonio Corazziemu. Ponad 200-letni cmentarz jest cennym zabytkiem architektury i rzeźby. Leży tu m.in. Samuel Bogumił Linde - twórca słownika języka polskiego, oraz Emil Wedel.

CM. EWANGELICKO-REFORMOWANY; ul. Żytnia 42/44
Kalwińska nekropolia założona została równocześnie z cmentarzem luterańskim. Zniszczona podczas powstań kościuszkowskiego i listopadowego, zrekonstruowana w połowie XIX w. Zniszczony podczas II wojny światowej, odbudowy doczekał się dopiero w drugiej połowie XX w. Kaplicę przedpogrzebową odbudowano dopiero w 1983 roku. Są tu groby rodziny Arctów, Blikle, Norblinów oraz Stefana Żeromskiego.

CM. POWSTAŃCÓW WARSZAWY; ul. Wolska 174
Cmentarz o charakterze parkowym, projektu Romualda Gutta, kryje - w 177 zbiorowych mogiłach - ekshumowane szczątki 40 tys. powstańców. W 1973 r. postawiono tu pomnik autorstwa Gustawa Zemły, sławiący Poległych Niepokonanych. Aranżację zieleni, stanowiącej ważny element kompozycji cmentarza, zaprojektowała Alina Scholtz.

CM. PRAWOSŁAWNY; ul. Wolska 138
W 1834 r. car Mikołaj I zniósł parafię rzymskokatolicką na Woli i przekształcił kościół pw. św. Wawrzyńca w cerkiew Matki Boskiej Włodzimierskiej. Chowano tu zmarłych w Warszawie Rosjan. Parafię rzymskokatolicką przywrócono za II Rzeczpospolitej. Spoczywają tu też Gruzini, Ukraińcy, Tatarzy, Cyganie, żołnierze rosyjscy i ukraińscy walczący po stronie III Rzeszy. Od 20 lat grzebie się tu również osoby wyznania rzymskokatolickiego. Spoczywa tu m.in.: prezydent Warszawy Sokrates Starynkiewicz.

KIRKUT NA TARGÓWKU; rejon ul. Odrowąża
Założony w 1780 r. przez nadwornego bankiera Stanisława Augusta Poniatowskiego Szymula Jakubowicza Zbytkowera, zlikwidowany w czasie II wojny przez władze niemieckie. Kilka tysięcy płyt nagrobnych użyto do wyłożenia jezdni i pasów startowych lotnisk polowych. W latach 80. pieczę nad cmentarzem przejęła Fundacja Rodziny Nissenbaumów, gromadząc ocalałe nagrobki i odgradzając cmentarz żelaznym parkanem. Wpisany w maju do rejestru zabytków, jest celem chuligańskich ataków i ulubionym miejscem spotkań lokalnych żuli.

CM. ŻYDOWSKI; ul. Okopowa 49/51
Założony w 1806 roku, dzieli się na kwatery: męską i kobiecą. Chowano tu elitę. Uwagę zwracają ohele - mauzolea grobowe rabinów i cadyków. Wzniesiony tu w 1822 roku nagrobek typu kaplica Berka Sonnenberga to do dziś najwspanialszy zabytek sztuki żydowskiej w Polsce. W czasie II wojny światowej był miejscem pochówku tysięcy ofiar z getta. Dotychczas pogrzebano na nim około 220 tys. zmarłych.
Na cmentarzu spoczywa m.in. Adam Czerniaków, Szymon Askenazy, twórca esperanto Ludwik Zamenhoff , pisarz Icchak Perec, wydawca encyklopedii Samuel Orgelbrand, przodkowie Antoniego Słonimskiego. Jest tu też symboliczny grób Janusza Korczaka.

CM. EPIDEMICZNY; ul. Ostródzka/Malborska
Do dziś, z założonego ok. 1708 r. cmentarza zadżumionych, zachował się tylko jeden nagrobek - Michała Walembergera z 1708 r., najstarszy zachowany pomnik nagrobny w Warszawie.

CM. ŻOŁNIERZY WŁOSKICH; ul. Marymoncka 40
Założony na przedpolu Fortu Bielany w 1926 roku. Na 0,8 hektara pochowano tu 898 włoskich żołnierzy poległych i zmarłych na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej, a także 415 Włochów zmarłych później.

CM. CHOLERYCZNY; obrzeża Pragi
Powstał po zarazie cholery, jaka nawiedziła Pragę w latach 1872-1873. W latach 1876-1882 z rozkazu władz wojskowych pochowano tu 7 żołnierzy - "bałwochwalców" (wyznawców religii pogańskich). Ogółem pochowano tu 484 zmarłych na cholerę i 7 żołnierzy.