Powstanie Warszawskie i ślub w cieniu wojny. "Za obrączki posłużyły im kółka od karniszy"

Ona była łączniczką w czasie Powstania Warszawskiego, on – sanitariuszem. Ona dopiero rozpoczęła studia, on natomiast był cieszącym się uznaniem malarzem zainteresowanym pejzażem oraz martwą naturą. Dzieliła ich spora różnica wieku. Krystyna Jelińska 1 sierpnia 1944 roku miała zaledwie 21 lat, Henryk Krych – 43.

Poznali się w czasie Powstania i od razu zakochali się w sobie. Pomimo codziennych trudności związanych z wojną i dzielącej ich różnicy wieku, postanowili się pobrać.

- Moja prababcia miała wtedy dokładnie tyle samo lat, co ja teraz, czyli 21, gdy 1 sierpnia poszła do Powstania. Tam poznała mojego pradziadka. Wzięli ślub na placu Grzybowskim, a za obrączki posłużyły im kółka od karniszy – zdradza w rozmowie z nami Antonina Haber, prawnuczka powstańców.

Krystyna Jelińska i Henryk Krych byli jedną z 256 par, które pobrały się w czasie Powstania Warszawskiego.

- Z rodzinnych anegdot wiem tyle, że na ich ślubie był obecny przyjaciel pradziadka, też artysta – Alfons Karny. I to on podobno miał być świadkiem. Kiedy doszło już do tej ceremonii na placu Grzybowskim ksiądz zapytał się go czy zna tę kobietę. Wtedy Alfons Karny podobno odpowiedział: "nie, ja nie znam tej pani". Bo on ponoć uważał, że branie ślubu podczas Powstania, do tego z 20 lat młodszą dziewczyną, jest po prostu jakimś szalonym pomysłem i że on się na to nie zgadza. Ponoć moja prababcia do końca życie nie mogła mu tego wybaczyć – wspomina Antonina Haber.

Rodzina Krystyny Jelińskiej przed wojną mieszkała w budynku przynależącym do gmachu PAST-y, który mieścił się przy dzisiejszym placu Powstańców Warszawy. Jeszcze przed wybuchem Powstania, 30 lipca 1944 roku dowódcy AK pojawili się w domu państwa Jelińskich z prośbą o udostepnienie kamienicy w celu rozpoczęcia tam działań.

- Chodziło o to, aby zaminować ten teren i dostać się do PAST-y. Właścicielką kamienicy była moja praprababcia i ona oddała im budynek – przyznaje Antonina Haber. – Oni wyszli wtedy, pod koniec lipca, w tych letnich ubraniach z domu i już nigdy do tej kamienicy nie wrócili – dodaje.

Krystyna Jelińska wraz z Henrykiem Krychem przeżyli razem Powstanie. Następnie małżeństwo trafiło do obozu przejściowego w Pruszkowie. Tam spędzili kilka dni. Tak jak reszta osób mieli oni zostać zabrani do różnych obozów. Wtedy Krystyna i Henryk umówili się, że jeśli znajdą się w innych transportach, to z nich uciekną. Obiecali sobie, że po ucieczce spotkają się u zaprzyjaźnionego proboszcza w Łowiczu.

- Z moją prababcią było tak, że w czasie transportu do kolejnego obozu, do Ravensbruck, zatrzymali się gdzieś przy drodze. Wyszli do toalety. Wtedy ona zamknęła się w ostatniej kabinie i stanęła na desce klozetowej. Kiedy ten Niemiec przechodził, to schylał głowę przy drzwiach, żeby sprawdzić czy ktoś jest w kabinie, czy widać nogi. Moja prababcia do końca życia nie wiedziała czy on jej darował życie, czy po prostu jej nie zauważył. I tak udało jej się uciec. Przeczekała aż oni odjechali – tłumaczy nam prawnuczka powstańców.

Do parafii w Łowiczu jako pierwsza trafiła Krystyna. Henryk przybył tam kilka dni później.

- Proboszcz z Łowicza nie znał mojej prababci. Ona do tego 20-latka i mówi, że jest żoną Henryka Krycha, malarza z Warszawy. Ksiądz nie wierzył jej na początku. No bo jak to? 20-latka z przeszło 40-letnim mężczyzną? – śmieje się Antonina Haber. – Pradziadek podobno nigdy nie mówił, jak udało mu się uciec. Ludzie często wyskakiwali z pociągów na zakrętach – dodaje.

Para w Łowiczu została kilka miesięcy, by w roku 1945 wrócić do Warszawy. W zniszczonym mieście, wiele miejsc z przeszłości już nie istniało. Nie było m.in. kamienicy przy gmachu PAST-y.

- Pradziadek miał pracownię malarską przy ulicy Złotej i oni na początku zamieszkali w tym lokalu. Był tam dawniej szklany sufit, który się zawalił. Szczęście w nieszczęściu, to uniemożliwiło szabrownikom wyniesienie części jego prac – mówi nasza rozmówczyni.

Małżeństwo jednak niedługo cieszyło się mieszkaniem przy ulicy Złotej. Po wojnie dokładnie to miejsce wyznaczono na budowę Pałacu Kultury i Nauki.

- Ta ulica w ogóle już nie istnieje. W miejscu tej kamienicy powstał Pałac Kultury. Wtedy moi pradziadkowie dostali mieszkanie zastępcze na Mokotowie przy ulicy Pilickiej – wskazuje Antonina Haber.

Krystyna i Henryk na Mokotowie spędzili kilkanaście lat. Jednak w latach 70-tych małżeństwo zostało z lokalu wysiedlone i trafiło do mieszkania przy ulicy Grójeckiej, ponieważ do Warszawy wróciła rodzina amerykańskich Żydów, którzy posiadali prawa do budynku na Mokotowie.

- Toczył się wówczas proces, ale został przegrany. Moja babcia opowiadała zawsze, że cały majątek rodzinny został stracony – przyznaje prawnuczka Krystyny i Henryka.

Nasza rozmówczyni, Antonina Haber, nie miała okazji poznać swoich pradziadków i porozmawiać z nimi osobiście. Jej prababcia zmarła w 1997 roku, a pradziadek w roku 1980. Z opowieści rodzinnych słyszała, że pradziadkowie o Powstaniu mówili niechętnie. Niewiele pozostało też dowodów świadczących o tamtych czasach.

- Prababcia nie chciała o tym rozmawiać. Oni po wojnie ponoć nie przyznawali się, że uczestniczyli w Powstaniu. Potwornie bali się represji w czasach późniejszego komunizmu. Jedynie ci, co mieli wiedzieć, to wiedzieli. Organizowali tajne spotkania ze znajomymi, jak to się mówi – opijali zmarłych i straty. Wszystkie dokumenty zostały spalone, pozostało niewiele. Zachował się jeden dokument pradziadka z datą 2 października 1944 roku, świadczący o tym, że był on sanitariuszem – słyszymy.

Jednak w domu Antoniny temat Powstania był zawsze żywy, wywoływał silne emocje i wzruszenie. Jak przyznaje nasza rozmówczyni, zawsze na 1 sierpnia wywieszana jest flaga. Dzień ten od lat poświęcony jest na wspomnienia, wspólne przeglądanie starych zdjęć i opowieści.

- Od dzieciństwa słyszałam, że pradziadkowie walczyli w Powstaniu. My jesteśmy w Warszawie od prawie ośmiu pokoleń, także te tradycje są u nas bardzo silne. Pamiętam, że od najmłodszych lat, jak chodziliśmy na spacery czy to na Stare Miasto, czy tu przy budynku PASTy, to zawsze były jakieś historie opowiadane – relacjonuje. – Moja mama i babcia są bardzo wrażliwie, także cokolwiek zaczynają mówić, po chwili przychodzi wzruszenie. One nie są w stanie przyjąć tych potwornych liczb, które Warszawa zapłaciła.

Antonina Haber od 2018 roku jest wolontariuszką w Muzeum Powstania Warszawskiego, gdzie trafiła w drugiej klasie liceum po rocznym pobycie za granicą.

- Wtedy poczułam, że chyba dorosłam już do tej historii pradziadków i do tego, żeby móc zacząć działać społecznie – wyznaje.

Jak dodaje prawnuczka powstańców, wolontariat wiele dla niej znaczy.

- Muzeum jest wyjątkowym miejscem, gdzie tworzą się niesamowite więzi. Mamy tutaj możliwość obcowania z powstańcami, odbywają się regularne wizyty u nich w domach czy w pokoju kombatanta. Wiele się tu dzieje, a ta współpraca jest międzypokoleniowa. Wolontariusze są w różnym wieku od 14-tego roku życia do osób starszych – wyjaśnia Antonina.

Poza wspieraniem powstańców wolontariusze mają możliwość pomocy przewodnikom na ekspozycji w muzeum, współpracują z działem promocji i z Instytutem Stefana Starzyńskiego przy organizacji koncertów czy spektakli teatralnych.

Zdaniem historyków podczas Powstania Warszawskiego zginęło od 160 do 180 tys. osób. Około 18 tys. stanowili polegli żołnierze. Reszta ofiar to ludność cywilna, w tym masowo mordowane kobiety z dziećmi.

W dzielnicy Wola zebrano w sumie 12 ton popiołów pochodzących ze spalonych zwłok pomordowanych warszawiaków.

W 1945 roku Warszawę pokrywało około 20 milionów metrów sześciennych gruzów. Specjaliści szacują, że w Powstaniu zniszczeniu uległy wszystkie mosty na terenie miasta oraz łącznie przeszło 70 proc. mieszkań, 90 proc. budynków przemysłowych i około 90 proc. zabytków.