"W obliczu zagłady. Żydzi Warszawy 1939 - 1943". Premiera nowego albumu Muzeum Powstania Warszawskiego

Tekst powstał dzięki współpracy i uprzejmości Muzeum Powstania Warszawskiego.

Album został przygotowany w oparciu o zbiory muzeum. Co ciekawe, część z nich znalazła się tam nawet nieco przypadkiem. - My dokonujemy zakupów różnych albumów, zdjęć historycznych zbiorów. Interesuje nas oczywiście w pierwszej kolejności Powstanie Warszawskie, ale także zdjęcia okupowanej Warszawy, tej sprzed zniszczeń, ale też zdjęcia uwzględniające zniszczenia dokonane przez naloty z 1939 roku czy ruiny miasta po zakończeniu powstania - mówi nam Joanna Jastrzębska z Muzeum Powstania Warszawskiego. Jak możemy zresztą przeczytać we wstępie do albumu: Szczególne miejsce w muzealnej kolekcji zajmują fotografie ukazujące Żydów.

Kiedy rozpoczynała się okupacja niemiecka w Warszawie ludność żydowska liczyła ok. 350 tysięcy. Od początku spotykały ją liczne represje, ograniczanie praw do swobodnego poruszania się, posiadania, prowadzenia działalności gospodarczej aż do zamknięcia w getcie w 1940 roku. Wcześniej byli elementem pejzażu i warszawskiego folkloru. Wraz z wprowadzeniem administracji nazistowskiej rozpoczyna się niemiecki punkt widzenia na warszawskich Żydów. Fotografowani byli jako quasi-ciekawostka, intrygujący element, który chcieli później pokazać innym. Tradycyjni ortodoksyjni Żydzi byli bowiem dla nich czymś zupełnie nowym, a przy tym niestety także przez nich pogardzanym.

Zdarzają się zdjęcia ludności żydowskiej w dziwnych pozach zaordynowanych przez żołnierzy, zmuszanych do zdjęcia nakrycia głowy czy później żebrzących i leżących na ulicach. Fotografowali też cmentarze żydowskie, niektórzy wchodzili z ciekawości do getta i tam zachowywali się niemal jak turyści na szlaku. Zdjęcia umieszczono też chociażby w Ilustrowanym Kurierze Polskim, ówczesnej gadzinówce, gdzie Polakom próbowano przedstawić los Żydów jako zgotowany przez samych siebie.

Początek albumu to zwykłe zdjęcia ludności żydowskiej na ulicach, wychodzących ze sklepów. Wśród dzieci widać uśmiechy, dalej są już przymusowe prace i zaczynają się targowiska z niemieckimi napisami, a także ludzie na tle zniszczonej Warszawy w skutek nalotów z września 1939 roku. Zobaczymy jak wyglądało życie codzienne w dzielnicy żydowskiej, co działo się na ulicy Nalewki, zatrzymywanych na ulicy zwykłych ludzi przymuszonych by zapozować niemieckim żołnierzom do zdjęć, żydowskich handlarzy (np. młody chłopak sprzedający opaski z gwiazdami Dawida), handlarkę zatrzymana przez patrol.

Zobaczymy też ulice, które nagle stały się "ślepe" i zablokowane murami, bo oddzielały getto od reszty miasta, zobaczymy jak zanim utworzono getto tereny zamieszkałe przez Żydów nazywano strefą zagrożenia tyfusem, ale też jak wyglądał wjazd czy wyjazd do wydzielonej strefy w mieście oraz kładkę umożliwiającą przejście między "małym gettem" a "dużym gettem".

Poza opisami każde zdjęcie opatrzone jest też cytatem, który nadaje zdjęciu kontekstu i pozwala jeszcze lepiej poczuć klimat tamtych dni i doświadczeń, które spotykały Żydów w Warszawie. Przede wszystkim zostały zebrane w Archiwum Ringelbluma, tworzonego w latach 1940–1943 przez tajną organizację Oneg Szabat (z języka hebrajskiego: radość soboty), a także z pozostałych dzienników i wspomnień spisanych przez ludzi, którzy żyli w „dzielnicy żydowskiej”.

W przypadku kilku zdjęć ukazujących dymy płonącego getta widziane zza muru przez warszawiaków przytoczone zostały relacje polskie – „nieżydowskie”. Jedyny cytat niemiecki towarzyszy fotografii z lata 1943 roku, wykonanej w pustym getcie. W przeważającej części głos oddaliśmy jednak Żydom, by niemieckie zdjęcia niejako zrównoważyć autentycznym głosem getta.

Jeśli chodzi o polską perspektywę, to ta historia ma także jeszcze jeden intrygujący element. Część zdjęć ludności żydowskiej i z wewnątrz getta zostało wykonanych przez Mieczysława Bila-Bilażewskiego. Przed wojną aktora i operatora z Poznania. W 1943 roku został zarządcą dużego atelier fotograficznego na Marszałkowskiej (na niektórych zdjęciach są pieczątki z ulicą Warecką, co mogło być jego prywatnym adresem), przeznaczonego dla Niemców, w tym nawet pracowników Gestapo. To świadczyło o dużym zaufaniu żołnierzy III Rzeszy do Bilażewskiego.

To właśnie jego zdjęcia ilustrowały materiały w gazetach. Jeśli spojrzymy na zdjęcia bez rasistowskiego podpisu i świadomości, że fotograf zrobił je na zlecenie niemieckie, mogą spokojnie stanowić zwyczajny zapis życia w warszawskim getcie. Niestety bardzo brakuje polskiej dokumentacji fotograficznej dotyczącej Żydów w stolicy w czasie okupacji. Są pojedyncze zdjęcia jak Eugeniusza Hanemana (przechodnie z opaską z gwiazdą Dawida) czy Tadeusza Bukowskiego (scena przy jednym z pierwszych murów strefy zagrożonej epidemią). Jest kilka zdjęć domów płonących już podczas powstania w getcie oraz seria postapokaliptycznych panoram autorstwa Juliusza Deczkowskiego byłego powstańca. Zdjęcia wykonał z wieży kościoła św. Augustyna, który jako jeden z niewielu budynków w tym rejonie przetrwał wojnę.

Tekst powstał dzięki współpracy i uprzejmości Muzeum Powstania Warszawskiego. O albumie opowiedzieli nam Ryszard Mączyński oraz Joanna Jastrzębska-Woźniak. Część zdjęć, wraz z opisem i cytatami zobaczycie w poniższej galerii. Premiera publikacji albumu „W obliczu Zagłady. Żydzi Warszawy 1939-1943" odbędzie się 21 września 2023 roku o godzinie 19:00 w Muzeum Powstania Warszawskiego w Sali pod Liberatorem. Album można zakupić klikając w poniższy link.