Bazylika św. Mikołaja w Grudziądzu. Walory architektoniczne [odc. 1]

W 2002 r. na Podyplomowym Studium Polityki i Edukacji  Regionalnej na UMK w Toruniu napisałem pracę dyplomową na temat architektury kościoła św. Mikołaja. Jednocześnie przygotowałem na ten temat artykuł do Rocznika Grudziądzkiego. Artykuł ten został opublikowany w tomie szesnastym, w 2005 r. Pierwotnie miał on być opublikowany w tomie piętnastym i szesnastym. Praca dyplomowa oraz artykuł do Rocznika Grudziądzkiego odnośnie opracowania części architektonicznej kościoła są podobne.
Zachęcony, tak pozytywnymi jak i negatywnymi komentarzami do publikacji pt.: Zamek w Grudziądzu, proponuję Państwu temat kościoła św. Mikołaja i jego architektury. Tekstem podstawowym jest część pierwsza artykułu przygotowanego do Rocznika Grudziądzkiego w 2002 roku. Ówczesny temat przygotowanego artykułu był następujący: Kolegiata p.w. św. Mikołaja w Grudziądzu. Zmiany w bryle kościoła na przestrzeni wieków. Część I. Mój artykuł w Roczniku Grudziądzkim  jest pierwszym monograficznym artykułem o tym kościele, dotyczącym jego architektury w polskiej  historiografii, szczególnie w tak ważnym dla Grudziądza periodyku, jakim jest Rocznik Grudziądzki.
Kościół p.w. św. Mikołaja w Grudziądzu posiada kluczowe znaczenie w poznaniu genezy miasta. Dostrzegają to wszyscy badacze dziejów miasta. Jednak nie był on jak dotąd tematem odrębnego artykułu w Roczniku Grudziądzkim. Literatura porównawcza odnośnie architektury, narosła w 2 połowie XX w. pozwala spojrzeć krytycznie na opracowania dotyczące tego kościoła, powstałe do końca 2000 r. Zasadniczo historiografia polskojęzyczna, powstała po II wojnie światowej, opierała się na artykule Jerzego Frycza[1]. Dotyczy to szczególnie datacji budowy kościoła. Również zastrzeżenia budzi inwentaryzacja obiektu, opracowana w katalogu zabytków[2]. W opracowaniu tym przedmiotem inwentaryzacji nie było poddasze kościoła. Jego lustracja daje nowe światło na wygląd kościoła w średniowieczu. W procesie badawczym ważną rolę posiadają tu zdjęcia Henryka Gąsiorowskiego, przedstawiające zburzony kościół w 1945 r[3]. Także zdjęcia z okresu remontu kościoła, z około 1939 r., przedstawiające ściany bezpośrednio po zdjęciu tynków nie znalazły się w literaturze naukowej[4]. W niewielkim stopniu były one wykorzystywane jako źródło historyczne w opracowaniach naukowych[5]. Do podjęcia tego tematu skłaniają również wyniki badań Krystyny Zielińskiej–Melkowskiej prof. UMK i skupionego wokół Pani Profesor zespołu, zajmującego się postacią biskupa Chrystiana, założyciela Grudziądza[6]. Niezwykle istotną rolę odegrał również program badawczy Aleksandra Piwka[7]. Te przesłanki oraz duże zainteresowanie tematem na międzynarodowej sesji cysterskiej w Pelplinie, w 2001 r. wskazują na konieczność ujęcia tematu w Roczniku Grudziądzkim[8]. Wiodącymi pracami porównawczymi w tym artykule będą leksykon Wilfrieda Kocha[9] z 1996 r. oraz Monasticon Cisterciense Poloniae[10] z 1999 r. Te pozycje oraz Leksykon zamków w Polsce z 2001 r.[11] pozwalają krytycznie podejść do dotychczasowej literatury przedmiotu. 
            W artykule tym pragnąłbym ustosunkować się również do kwestii stylu kościoła, czasu jego powstania i wpływu na architekturę regionu. Konieczne jest także postawienie problemu badawczego, czy kościół ten jest budowlą jednostkową czy też fragmentem zespołu klasztornego w tym miejscu. Jeśli jest to fragment zespołu klasztornego to jakie inne jego elementy powinny być zbadane?
             Bryła kościoła p.w. św. Mikołaja budziła zainteresowanie już w XVII w. u lustratora diecezjalnego Jana Ludwika Strzesza[12], który zwrócił uwagę na brak proporcji miedzy masywnością filarów a wysokością sklepienia. Te spostrzeżenie powielane było przez badaczy w następnych stuleciach. W XX w. Tadeusz Chrzanowski zwrócił uwagę na brak osobnego oświetlenia nawy głównej[13]. Natomiast uwagę Teresy Mroczko przyciągnęło sześciopolowe sklepienie prezbiterium, typu katedralnego[14].
            Na podstawie prac tych i innych autorów można wysunąć wniosek, że przyjęli oni obecną bryłę kościoła jako efekt wielowiekowej rozbudowy a nie wynik działań destrukcyjnych  w stosunku do niej, spowodowanych np. przejściem od funkcji kościoła typu klasztornego do  potrzeb świątyni miejskiej (farnej) oraz wielokrotnymi pożarami, po których rezygnowano  z pierwotnej odbudowy na rzecz formy bardziej oszczędnej.
W literaturze przedmiotu utrzymywany jest pogląd, że budowę obecnego kościoła rozpoczęto w 1286 r. Do 1310 r. wzniesiono prezbiterium. Nawę główną zbudowano ok. połowy XIV w. Nawy boczne oraz wieża wg tych poglądów miały powstać w 2 połowie XIV w. lub na pocz. XV w[15]. Wnioski te wyprowadzone zostały na podstawie obserwacji z przełomu XIX/XX w., gdy wnętrze kościoła było otynkowane. Nie zostały one zweryfikowane po 1955 r., gdy zakończono odbudowę kościoła i jego wnętrze otrzymało obecny widok bez tynków.
Zdj. 1. Ściana północna prezbiterium z emporą i chrzcielnicą romańską.  Fot. M. Szajerka.

[1] J. Frycz: Układ urbanistyczny i architektura Grudziądza, „Rocznik Grudziądzki”, r. 1960, s. 31-71.
[2] Katalog zabytków sztuki w Polsce. Red. T. Chrzanowski i M. Kornecki. Warszawa, 1974, T. 11, z. 7. s. 7-12. W oparciu o tę pracę powstała publikacja Diecezja Toruńska. Historia i teraźniejszość. Red. ks. S. Kardasz, Toruń, 1997, T. 8, s. 37-54.
[3] K. Zielińska–Melkowska: Lokacja Grudziądza w roku 1291.Toruń, 1991.
[4] Za ich udostępnienie dziękuję panom: Cz. i P. Szachnitowskim oraz   E. Chmielewskiemu, przewodniczącemu Koła Miłośników Dziejów Grudziądza.
[5] Zdjęcia te przechowywane są w Muzeum oraz w kancelarii parafialnej kościoła p.w. św. Mikołaja w Grudziądzu.
[6] Pełen obraz pracy nad tym tematem ze strony P. Profesor ukazuje artykuł okolicznościowy w tym tomie Rocznika Grudziądzkiego, napisany przez redaktora naukowego dr hab. J. Pakulskiego prof. UMK. W skład tego nieformalnego zespołu wchodzili: dr K. Białoskórska z PAN, ks. dr M. Mróz, lek. med. P. Grochowski, mgr M. Szajerka, [tytuły naukowe wg stanu z 2002 r.].
[7] Badania prowadzone przez Katedrę Historii Architektury Politechniki Gdańskiej w latach 90-tych XX w.
[8] Sesja z okazji 725 rocznicy powstania opactwa cysterskiego w Pelplinie odbyła się w dniach 21-23 września 2001 r. D. Bujakowski, J. Ingram i M. Szajerka wystąpili ze wspólnym referatem Grudziądz – nieznana karta w dziejach Cystersów.
[9] W. Koch: Style w architekturze. Arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne. Warszawa, 1996.
[10] Monasticon Cisterciense Poloniae, (dalej MCP). Red. A. M. Wyrwa,    J. Strzelczyk i K. Kaczmarek. Poznań, 1999, T. 1-2
[11] L Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm: Leksykon zamków w Polsce. Warszawa, 2001.
[12] B. Czapla (Ed.): Visitationes episcopatus Culmensis Andrea Olszowski episkopo A. 1667–1672 factae. Toruń, 1902–1906, s. XXIV + 1036.
[13] T. Chrzanowski: Grudziądz. Warszawa, 1970, s. 7.
[14] T. Mroczko: Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej. Warszawa, 1980,  s. 216–217.
[15] Zob. Katalog zabytków, op. cit., s. 7.