Karnawał na Mazowszu: strzelanie do żyrandola, zapasy z niedźwiedziem i huczne procesje

Słowo karnawał wywodzące się z łacińskiego carne vale, czyli dosłownie „pożegnanie mięsa”, nawiązuje do następującego po karnawale okresie postnego. Choć dziś mało kto pamięta już o tym rodowodzie, jednak post i huczna zabawa go poprzedzająca, odgrywają szczególną rolę także dziś, na Mazowszu.

Początek nowego roku wyznaczał rytm zabaw karnawałowych. Na Mazowszu, podobnie jak w innych częściach Polski, karnawał zapowiadały zabawy w towarzystwie muzyki. Muzykantów zapraszano też do domu, do wspólnego biesiadowania zasiadali wtedy wszyscy. Przed właściwym karnawałem, podczas tak zwanego przedzapuścia rozpoczynały się występy grup przebierańców. Występowali oni w domach, najpierw w sąsiednich wsiach, później, już w same zapusty, grupy występowały w swoich wsiach.

Wędrowne trupy wynagradzano żywnością i pieniędzmi. Zdobyte wynagrodzenie było następnie przeznaczane przez aktorów do wyprawienia zabawy, która odbywała się przeważnie w wynajętej na ten cel sali. Zwyczaj ten zatracił znaczenie w okolicach pierwszej połowy XX wieku.

Nadejście właściwej części karnawału zapowiadało nadejście Zapustu, młodego mężczyzny, który zjawiał się o północy, w dniu zabawy, rozsypując po domu popiół. Przy użyciu miotły wyganiał on następnie kobiety z izby. Rytuał ten kończył w danym dniu zabawę. Hucznym wieczornym zabawom towarzyszyło także kojarzenie par, a więc karnawał był dobrym momentem, by poznać przyszłego męża czy żonę.

Zabawom karnawałowym na Mazowszu towarzyszyły kolorowe procesje, podczas których oprowadzano niedźwiedzia lub drewnianego kurka, wożonego na wózku. W czasie tych procesji zbierano pieniądze na wyprawienie uczty odbywającej się w miejscowej gospodzie. Orszakom towarzyszyła grupa przebierańców, którym towarzyszyli cygan z cyganką, rzadziej zaś żyd z żydówką. W orszaku szli także dziad z babą, bocian, diabeł, doktor, koń, kominiarz, koza czy śmierć. Orszak otwierał zawsze młodzieniec przebrany za słomianego stracha, zwanego księciem zapustem. Wesoły orszak odwiedzał, domy prosząc o datki i śpiewając piosenki. Występy, poziomem porównywalne do występów polskich kabaretów uatrakcyjniano zabawnymi wierszykami:

Ja jestem Zapust mantański książe
Przychodzę z dalekiego kraju,
gdzie psi ogonami szczekają
ludzie gadają łokciami,
a jedzą uszami,
słońce o zachodzie wschodzi,
a o wschodzie zachodzi,
a kurczę kokosze rodzi.
Każdy na opak gada
A deszcz z ziemi do nieba pada.

Śmiechom nie było końca. Barwny korowód w pierwszej kolejności nagabywał rodziny, w których były jeszcze panny i kawalerowie, pełniąc rolę nie tylko wesołego interludium, ale także ewentualnej swatki. Celem tych działań była niejednokrotnie chęć zdobycia pożywienia, z czym zresztą, uczestnicy orszaków nie szczególnie się kryli:

Jak ja ci doskoczę
Do komina z cicha!
Bo się tam gotuje
Kiełbasa i kicha.
Czy brać, czy nie brać,
Czy na drugich zaczekać?

Jeśli swatanie kawalerów i śmieszne wierszyki nie były dla widzów dostatecznie dobrą rozrywką, orszak mógł jeszcze zainscenizować walkę konia z niedźwiedziem.

Innym, praktykowanym na Mazowszu zwyczajem były tzw. maszkary zapustne, czyli głowy najróżniejszych kreatur wykonane przeważnie z masy papierowej. Głowy następnie nabijano na kij. Osoba udająca maszkarę chowała się pod prześcieradłem w taki sposób, by spod materiału wystawała jedynie głowa stwora. Zwyczaj ten przywędrował do naszego kraju w okolicach średniowiecza.

Nieco krótszy rodowód ma natomiast zwyczaj ścinania śmierci. Ten typowo mazowiecki obrzęd obchodzony jest do dziś w zapustny wtorek w Jedlińsku nieopodal Radomia. Tego dnia właśnie do wsi dociera informacja o tym, że śmierć, upiwszy się, zgubiła kosę nad rzeką Tymianką i śpi pod Spaloną Groblą. Mieszkańcy miasta dokonują pojmania śmierci, która jest wiązana i w triumfalnym pochodzie prowadzona przez miasto. Następnie odbywa się nad nią sąd na miejscowym rynku. W “majestacie prawa” śmierci ścinana jest głowa, z której sypie się popiół, a spod koszuli kostuchy wyskakuje czarny kot, któremu współcześnie towarzyszy oprawa muzyczna w postaci zespołów disco polo. Dawniej jednak obrządek ścinania śmierci był znacznie bardziej rozbudowany.

Tak przynajmniej wyglądał karnawał na wsi i w małych miejscowościach, w tym czasie stolica bawiła się nieco inaczej.

Sercem stołecznego karnawału były bale. Balowali wszyscy, ale tylko najbogatsi mogli pozwolić sobie na wystawne zabawy, które poza rozrywką były też manifestacją statusu i pozycji społecznej. Kostium na dorocznie organizowane bale mógł kosztować więcej, niż warszawski robotnik był w stanie zarobić przez rok. W takim stroju można było pokazać się np. na dorocznym balu na Zamku Królewskim. Tu patronem zabawy był sam prezydent Ignacy Mościcki.

- Moje pokolenie zostawiło w kontrmarkarni [szatni - red.] restauracji Astoria znoszony już nieco płaszcz Konrada i zasiadło do stołu - pisał o tamtych czasach Antoni Słonimski. Poza zamkiem królewskim elita bawiła oczywiście w Adrii, Bristolu i Hotelu Europejskim. Do tej pierwszej generał Bolesław Wieniawa - Długoszewski miał zwyczaj wjeżdżać na koniu. W tym drugim, podczas jednego z bali, pewien pijany oficer strzelał do żyrandola.

Bale dzielono także ze względu na grupy zawodowe, a przedstawiciele różnych profesji mieli własne imprezy tematyczne. Technicy bawili się, zbierając pieniądze na Koła Związku Inwalidów Wojennych, zaś studenci mechaniki imprezowali, jak to studenci Politechniki - we własnym gronie. Swoje bale mieli nawet urzędnicy państwowi. Ich zlokalizowany przy Nowym Świecie klub zapraszał w 1934 roku: na huczne pożegnanie odchodzącego księcia karnawału i szumne powitanie zwycięskiego śledzia” W podobnym tonie wypowiadali się medycy, zapraszając na "wspólne pożarcie nienawistnego śledzia, solidne zakropienie go i hulankę aż do "upadłości" za słoną opłatą zł 7 i 4.

Na swoje bale zapraszały też lokale i instytucje. Szkoła Tańca Modern mieszcząca się przy Chłodnej kusiła w lutym 1927 roku jazz bandem, fortepianem, skrzypcami i bogato zaopatrzonym bufetem. W programie znalazło się miejsce na confetti, serpentini i niespodzianki, które umilić miały zabawę do białego rana. Z kolei “9-dniowy Zielony Karnawał” kusił wyborem dziewięciu zabaw oraz obecnością “królowych piękności, mody i tańca”. Noi nie można nie wspomnieć o restauracji z trunkami, która miała czekać na podróżujących tramwajem spod ogrodu Bagatela. Dzisiaj po ogrodzie zostały nam tylko wzmianki, a w miejscu tym mieści się dzisiejsza ulica o tej samej nazwie.

Bale, aż do okresu po przewrocie majowym zaczynano w Warszawie polonezem, a kończono mazurem, choć nie brakowało tańców nowoczesnych, jak chociażby fokstrot czy quickstep. No i, oczywiście “staromodnych" walców.

A co z jedzeniem? W polskich miastach już w XVII wieku wyrabiano chrust i pączki. Z najlepszych słynęły cukiernie Warszawskie, których wyroby doceniano przed wiekami nawet na królewskich stołach. Tradycyjnie jedzone z Tłusty czwartek pączki przygotowywano m.in. ze słoniną, kapustą, a nawet z mięsem. Wraz z nastaniem pierwszych lat kapitalizmu II RP asortyment karnawałowych potraw rozszerzył się znacznie o rzadkie mięsa, egzotyczne owoce oraz ciasta i torty. Te ostatnie przylatywały podobno do warszawskiej Adrii wprost ze Lwowa, co gwarantować miało ich świeżość.

Ostatni, pełen przepychu, pompy i beztroski karnawał odbył się w Warszawie na początku 1939 roku. Rok później legendarna Adria miała już status lokalu tylko dla Niemców, w Bristolu zorganizowano zaś szpital, później również pełnił rolę lokalu tylko dla Niemców. Minęły dekady i zarówno kultowe lokale, jak i dawne karnawałowe bale oraz zabawy odeszły w zapomnienie. Czy jeszcze kiedyś powrócą?