Krzyż kowalski na Podlasiu - dzieło sztuki ludowej i jego ochrona

Tradycja ich wykonywania zanikła na początku ubiegłego stulecia wraz z odejściem od zwyczaju stawiania drewnianych krzyży. Pod wpływem zmieniającej się mody na miejsce starych zniszczonych, stawiane są nowe, metalowe, pozbawione kutych elementów.
W północno-wschodniej Polsce tradycja zdobienia kutymi krzyżykami przydrożnych krzyży i kapliczek sięga XVIII wieku. Jednak większość tych, które się zachowały, ufundowana została w ostatnich dziesięcioleciach XIX i na początku XX wieku.
Krzyże zajmują ważne miejsce w wiejskim pejzażu północno-wschodniej Polski. Zwraca uwagę ich mnogość i bogactwo form. Widoczne to jest szczególnie we wschodniej części woj. podlaskiego, w której zachowane krzyże fundowane były przez wyznawców zarówno katolicyzmu jak i prawosławia.
Podlaskie kute krzyże są nie tylko świadectwem pobożności i religijności społeczności wiejskiej, ale też dziełami sztuki ludowej odznaczającymi się walorami plastycznymi i bogactwem form oraz kunsztem artystycznym miejscowych wiejskich rzemieślników. Krzyże te zachwycają swoją niespotykaną w innych regionach Polski oryginalnością, dekoracyjnością i różnorodnością rozwiązań kompozycyjnych, które nie mają swoich odpowiedników w oficjalnym nurcie sztuki. Ich walory artystyczne dorównują krzyżom z terenu Litwy, które w 2001 roku zostały wpisane na światową listę dziedzictwa UNESCO.
Kolejne pokolenia miłośników sztuki ludowej zachwycając się krzyżami i kapliczkami, zwracały uwagę na ich, coraz to gorszy, stan zachowania. Już na początku ubiegłego wieku w Encyklopedii Staropolskiej Zygmunt Gloger pisał: „Stare te zabytki wiejskiej sztuki i budownictwa giną z rokiem każdym i przyjdą czasy, w których z powodu samej starości znikną zupełnie. Dopóki, więc istnieją tu i uwadze, choć nie zawsze piękne i ciekawe, ale zawsze dające obraz miejscowej kultury, powinny być ołówkiem lub aparatem odtworzone i zebrane z całego kraju". Zaś kilkanaście lat później Jan Wiktor zauważył „Kapliczki i krzyże nie mają szczęścia. Co roku giną niszczone, a niema nikogo kto by pozostałe ochronił, nawoływał do ratunku, zrysował i w ten sposób ocalił od zupełnej zagłady". Apele Zygmunta Glogera i Jana Wiktora są niestety ciągle aktualne.
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, od wielu lat gromadzi oraz dokumentuje krzyże i kapliczki na terenie województwa podlaskiego. Projekt „Krzyż kowalski na Podlasiu – dzieło sztuki ludowej i jego ochrona" realizowany jest w ramach programu „Dziedzictwo kulturowe", priorytet „Kultura ludowa" ogłoszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Działania te pozwoliły na nowo docenić walory artystyczne podlaskich krzyży.
Na plenerowej wystawie przygotowanej przez Muzeum Podlaskie prezentowane są przykłady charakterystycznych rozwiązań zdobniczych stosowanych na podlaskich żelaznych krzyżach - poczynając od form najprostszych tworzonych z dwóch krzyżujących się pod kątem prostym pasów metalu, ze skromnymi elementami dekoracyjnymi przy zakończeniu ramion, po te o bogatej, rozbudowanej ażurowej ornamentyce.
Wystawę prezentujemy z przekonaniem, że nasza próba pokazania tematu nie wyczerpuje tego zagadnienia. Mamy nadzieję, iż stanie się ona zachętą dla miłośników sztuki ludowej do dalszych poszukiwań i odkrywania wyjątkowych w skali kraju bogatych tradycji zdobienia kowalskimi kutymi krzyżykami przydrożnych krzyży i kapliczek.
Jej celem jest też zachęcenie zarówno lokalnych społeczności wiejskich jak i potomków rodzin fundatorów do roztoczenia opieki nad starymi krzyżami, ich renowacji i odbudowy, przywrócenia tradycji dekorowania kutymi krzyżami nowych fundacji, a w konsekwencji zachowanie ich w krajobrazie kulturowym naszego regionu.
Projekt „Krzyż kowalski na Podlasiu – dzieło sztuki ludowej i jego ochrona" realizowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Wystawa plenerowa przygotowana przez Muzeum Podlaskie w Białymstoku, prezentowana przed Ratuszem na Rynku Kościuszki w Białymstoku od 6 grudnia 2013 do 30 stycznia 2014. 
Scenariusz wystawy: Wojciech KowalczukOpracowanie graficzne wystawy: Bogdan Suprun