Mezuza – pozostałości po tarnowskim sztetlu

Realizowany obecnie przez Komitet Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej projekt Mezuza jest zwieńczeniem niemal czterech dekad działalności nad przywróceniem pamięci o tarnowskich Żydach. Po latach wyparcia z pamięci obecności Żydów w krajobrazie miasta, zaczęto tę pamięć powoli przywracać. Działania te szczególnie intensywnie prowadzone są od początku lat 90. W wydawnictwie Kraj ukazało się w 1992 r. w wielotysięcznym nakładzie opracowanie Tarnowskie judaica, równocześnie lokalny oddział PTTK wydał broszurowy przewodnik Żydowskim szlakiem po Tarnowie (1992) z wersją angielskojęzyczną (1993), a także angielskojęzyczną broszurę The Jews in Tarnów region (1993). Rozbudowany przewodnik Żydowskim szlakiem po Tarnowie doczekał się później trzyjęzycznego wydania (polski, angielski, hebrajski) i barwnej oprawy plastycznej (wyd. I 2000, wyd. II 2002, wyd. III 2007). W oparciu o tekst tego przewodnika w roku 2005 władze Miasta oznakowały opisany szlak za pomocą tablic informacyjnych w wersji polskiej, angielskiej i niemieckiej.
Kontakty z tarnowskimi Żydami w Izraelu i innych krajach, a także z organizacjami żydowskimi, w tym biurami turystycznymi zaowocowały wzmożonym ruchem turystycznym żydowskich grup w Tarnowie. Od drugiej połowy lat 90. wycieczki młodzieży izraelskiej, które w programie miały schemat zwiedzania wcześniej opracowany (Warszawa – Majdanek – Kraków - Oświęcim) coraz częściej włączały w program Tarnów, posiłkując się przy zwiedzaniu wydanym przez Muzeum przewodnikiem. Niemałą rolę w rozpropagowaniu Tarnowa wśród organizatorów tych wycieczek miał ambasador Dawid Mordechaj Palzur, urodzony w Tarnowie (jako Marceli Plutzer), mianowany na to stanowisko jako pierwszy po wznowieniu stosunków Polski z Izraelem ambasador tego kraju w Warszawie (1986). Kolejni ambasadorowie przejmowali jego zainteresowanie Tarnowem, co miało i ma nadal znaczenie dla promocji tego miasta wśród Izraelczyków. A z inicjatywy Muzeum/Komitetu ambasador Palzur otrzymał w 2003 r. tytuł Tarnoviae Merentis nadawany przez Fundację im. Jana Tarnowskiego wybitnym tarnowianom promującym to miasto zagranicą.

Cmentarz i bima

Z trzech wcześniej wymienionych zabytków, kojarzonych w Tarnowie z obecnością Żydów (cmentarz, bima, łaźnia/mykwa) w sposób szczególny udało się przywrócić pamięci, wypromować dwa: cmentarz i bimę. Cmentarz stał się pierwszoplanowym miejscem, o które dba się szczególnie. Niezależnie od źródeł funduszy przeznaczonych na jego renowację i utrzymanie Komitet koordynuje i nadzoruje wszelkie prace. Dziś jest to teren całkowicie niemal uporządkowany, jeśli chodzi o zieleń. Od 2005 r. na mocy porozumienia z miejscowym Zakładem Karnym pracują tu od maja do grudnia skazani, zatrudnieni przy bieżącym porządkowaniu. W 2005 r. opracowany został przewodnik po cmentarzu żydowskim (Tarnowski cmentarz żydowski), i w tym samym roku w ramach programu Małopolska Gościnna wytyczony został na cmentarz szlak (tablice polskie i angielskie) umożliwiający samodzielne jego zwiedzanie. Tego samego roku wyremontowany został pomnik ofiar zagłady stojący przy bramie cmentarza, a wcześniej zruderowany dom przedpogrzebowy. Szczególnymi gośćmi na cmentarzu są uczniowie, którzy pod kierunkiem nauczycieli zgłaszają w ciągu roku zainteresowanie zwiedzaniem cmentarza.

Miasto Galicyjskie

Sztandarowym projektem, realizowanym od 1996 r. przez Muzeum wespół z Komitetem są Dni Pamięci Żydów Tarnowskich, który od 2005 r. występuje pod tytułem Galicjaner Sztetl – Dni Pamięci Żydów Galicyjskich. Projekt ten inicjowany jest corocznie w okolicy rocznicy tzw. pierwszej akcji likwidacyjnej, która miała miejsce w dn. 11 – 18 czerwca 1942 r. Projekt ten, na który składają się różnego rodzaju zdarzenia kulturalne pomógł wypromować dwa miejsca związane z tarnowskimi Żydami. Bima, wielokroć tu wspomniana, zaistniała jako miejsce szczególne, pod jej sklepieniem występują bowiem artyści w ramach nocnych Koncertów pod Bimą gromadzących słuchaczy pod gołym niebem 150-300 słuchaczy.

Dziecięca mogiła

Kolejnym miejscem, które zaistniało na mapie kulturalnych zdarzeń w Tarnowie jest miejsce pamięci w Zbylitowskiej Górze, koła Tarnowa. To tu, w lesie zwanym Buczyna Niemcy mordowali tarnowian, w ogromnej większości Żydów. Podaje się, iż w czasie wspomnianej wyżej pierwszej akcji likwidacji, w ciągu czerwcowego tygodnia 1942 r. rozstrzelano tu około 6000 ludzi, w tym 800 dzieci z sierocińców. Postawiony po wojnie pomnik mówi o „ofiarach terroru hitlerowskiego”. Obok zaś widoczne są zarysy kilku zbiorowych mogił żydowskich symbolicznie oznakowanych i opatrzonych napisami polsko-hebrajskimi. Miejsce to było przez wiele lat po wojnie wręcz zapomnianym, co najwyżej w rocznicę wybuchu wojny dzieci szkolne przychodziły zapalić znicze. Od 2000 r. tu właśnie inauguruje się Dni Pamięci…, z udziałem młodzieży szkolnej, asysty mundurowej uczniów jednego z liceów o profilu wojskowym, a także w obecności duchownych żydowskich i katolickich. Włączenie tego miejsca w program uroczystości organizowanych przez Muzeum/Komitet zainspirowało lokalne władze do szczególnej troski o to miejsce o bieżący nadzór i utrzymanie tu należytego porządku. Dodać należy, że jest to również jedno z miejsc szczególnie odwiedzane przez żydowskie/izraelskie wycieczki.
Temat żydowski stał się pod wpływem m.in. wymienionych wyżej działań przedmiotem wielu prac seminaryjnych, licencjackich, magisterskich, a także konkursów szkolnych, fotograficznych. W Tarnowie zorganizowano kilka konferencji metodycznych dla nauczycieli tarnowskich szkół, a muzeum w ciągu tego czasu przygotowało kilka wystaw o tematyce żydowskiej.
Dziś dla większości mieszkańców te nieliczne pozostałości po żydowskich mieszkańcach Tarnowa, które do niedawna mijali bez głębszej refleksji historycznej są czytelnymi, zrozumiałymi dokumentami po niegdysiejszym tarnowskim sztetlu.
Nasze działania zmierzają m.in. do wypełnienia luki w edukacji szkolnej, gdzie na tematykę regionalną rezerwuje się bardzo niewiele czasu, albo się ją całkowicie pomija.

Projekt Mezuza
Komitet Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej w Tarnowie

Współautorzy artykułu:

• Adam Bartosz
• Natalia Ga