Nieśmiertelniki. Ilu Niemców poległych w 1945 r. leży jeszcze w piaskach Helu

W ostatnich tygodniach wojny na Helu znajdowało się ponad 100 tys. żołnierzy i uchodźców niemieckich. Dla wielu z nich półwysep stał się miejscem wiecznego spoczynku. Na ślady ich mogił trafiono dopiero po ponad 60 latach.

Pogoda, jak na zaawansowaną jesień, jest znakomita. W miarę ciepło, pięknie świeci słońce. Zaraz za wydmami rozciąga się szeroka bałtycka plaża, w sezonie pełna turystów, jedno z tych miejsc, z których Hel słynie w całym kraju. Teraz plaża jest pusta, za to na porośniętych pięknymi sosenkami i brzozami wydmach roi się od ludzi z łopatami. Kopią ostrożnie, co jakiś czas pochylają się delikatnie, przekładając do niebieskich worków jakieś przedmioty: strzępy mundurów, buty, guziki, blaszane nieśmiertelniki i kości. Bardzo dużo ludzkich kości.

Na lewo cmentarzysko lasu

Hel był ostatnim polskim miastem, które broniło się podczas kampanii wrześniowej 1939 r. Jego obrona zakończyła się 2 października 1939 r. Został też jako ostatni wyzwolony.
- Szacuje się, że w ostatnich miesiącach wojny przez Hel przewinęło się od stu do dwustu tysięcy Niemców - mówi Wojciech Waśkowski, członek Stowarzyszenia Przyjaciele Helu, a zarazem pracownik Muzeum Obrony Wybrzeża. - To były zarówno wojska, jak i ludność cywilna, uciekinierzy ze Wschodu. Rosjanie parli na Berlin i zdobywanie Półwyspu Helskiego po prostu sobie odpuścili. Panowali niepodzielnie na morzu i w powietrzu, cypel nie miał zatem znaczenia strategicznego. Organizowali co najwyżej sporadyczne naloty. Przy takim zagęszczeniu wojska i ludności cywilnej wiadomo było, że każda zrzucona bomba to jacyś zabici, każdy strzał z karabinu musi być celny.

Hel został zdobyty dopiero 9 maja 1945 r.
Tydzień później władze wojskowe umożliwiły wjazd na półwysep grupie dziennikarzy. Oto relacja, jaka ukazała się w pierwszym numerze "Dziennika Bałtyckiego" 19 maja 1945 r.

"Mozolna i długa jest jazda na Hel. Wąska, piaszczysta droga z trudem pomieścić może dwa mijające się samochody. W ciągu tygodnia szły tędy wojska niemieckie. Porzucane koce, płaszcze, bagnety, plecaki znaczą całą trasę marszu odwrotowego Niemców z Helu aż po Wielką Wieś i dalej w stronę Pucka. Dopiero obecnie, gdy 140-tysięczna armia opuściła półwysep, można się pokusić na zwiedzenie Helu.

Pierwszy etap drogi wiedzie z Wielkiej Wsi do Chałup. (...) Na lewo cmentarzysko lasu. Pokotem leżą olbrzymie sosny, brzozy zgięte ku ziemi, poprzestrzelane. Młode świerczki sterczą żałośnie kikutami gałęzi. Zasieki z drutów kolczastych i rowy tworzyły tu graniczną linię między pozycjami wojsk sowieckich i niemieckich. Nad brzegiem morza pas bunkrów. Droga jest tak wąska, że samochód niemalże ociera się o napisy: »Uwaga miny« - cały teren półwyspu jest silnie zaminowany. 3 bataliony niemieckie pracowały przy zaminowywaniu Helu - obecnie niemieccy saperzy stopniowo miny usuwają.

Pośród zniszczonych drzew mogiły poległych, gdzieniegdzie niepochowane zwłoki żołnierzy, trupy końskie i dużo bezpańskich wałęsających się psów. W pobliżu Chałup mijamy pierwszy przekop, rów parometrowej szerokości, ciągnący się od morza do zatoki. W razie potrzeby woda, zalewając rowy, miała odciąć półwysep od lądu. (...)

W drodze do Kuźnic mijamy zapory, rowy przeciwtankowe, których przedłużenie stanowią lokomotywy wpierające się długim szeregiem w morze.

W Jastarni zaczyna już powoli budzić się życie. Urzęduje wójt, widać milicjantów. Na schodkach domów przysiadły szare grupki cywilów z tłumoczkami, wózkami - to niemiecka ludność cywilna, którą w ilości 25 tysięcy ewakuowano z Helu. Oprócz ludności niemieckiej idą również jeńcy z obozu helskiego, do którego Niemcy zwieźli ludzi z obozów w północnych Niemczech.

Na samym cyplu rozrzucone są bunkry - małe miasteczko, w którym ostrożnie trzeba lawirować wśród ostrzegających napisów: »miny«. Niektóre ziemianki urządzone niemalże komfortowo: prycze kompletnie zasłane, na stołach serwety, półki z książkami, apteczki.

W bunkrze oficerów sztabowych pod pryczą znajdujemy mapy, zmięte, rzucone w pośpiechu, na stole lornetka, papiery służbowe. W przeciwieństwie do tego, ziemianki jeńców są nędzne - w słomianym barłogu strzępki szmat, wokół obozowiska garnki, łopaty. Ludzi nie widać wcale. Od czasu do czasu na ścieżce mignie sylwetka żołnierza. Wiatr morski rozrzuca strzępy listów, fotografie, karty do gry - mizerne szczątki butnego władztwa hitleryzmu na naszej ziemi".

Gdzieś muszą tu leżeć

Dzisiejsi mieszkańcy Helu to niemal wyłącznie ludność napływowa.
- Niemcy masowo wysiedlali stąd Polaków na początku wojny - przypomina Waśkowski. - Jeśli ktoś został tu podczas okupacji, to może nawet się do tego nie przyznawał, bo nie wiadomo, czy czegoś nie podpisał...
Zatem przez długie lata tematu niemieckich grobów nie było. W czasach PRL, jeśli nawet ktoś o nich wiedział, to publicznie nie zabierał głosu. Zresztą Hel był wówczas tzw. rejonem umocnionym, zmilitaryzowanym, gdzie więcej było żołnierzy niż cywilów. Turystom, a zwłaszcza obcokrajowcom, aż do 1989 r. trudno było przedostać się przez wojskowe bramy stojące na granicy "początku Polski".
- Panowało przekonanie, że gdzieś muszą być szczątki Niemców, którzy tu zginęli pod koniec wojny - opowiada jeden z mieszkańców. - Ale nie było żadnych dokumentów.

Te znalazły się w niemieckich archiwach. Ludowy Niemiecki Związek Opieki nad Grobami Wojennymi z Kassel odszukał listę z numerami nieśmiertelników żołnierzy pochowanych pod koniec wojny w Helu. Trafiły one do współpracującej ze związkiem polsko-niemieckiej Fundacji Pamięć, opiekującej się nekropoliami żołnierzy niemieckich w Polsce.
Ze strzępów wspomnień mieszkańców wyłaniała się najprawdopodobniejsza lokalizacja - przy dawnej jednostce wojskowej. W czasach PRL stacjonowały tu Wojska Obrony Powietrznej Kraju, potem Marynarka Wojenna.
- Powiadomiliśmy fundację kilka lat temu, że tu może być wojenny cmentarz - mówi Romuald Nowak ze Stowarzyszenia Przyjaciele Helu. - Najpierw przyjechała mała delegacja, robili zdjęcia we wskazanym miejscu.
Sam Nowak od kilku lat, w Dniu Zmarłych, zapalał symboliczną świeczkę w spodziewanym miejscu pochówku.
W tym rekonesansie pomagał też Sylwester Ostrowicki, burmistrz Helu z początku lat dziewięćdziesiątych. Ale i on nie miał pewności, gdzie dokładnie może znajdować się cmentarz. Dlatego Fundacja Pamięć wystąpiła do wojewody o zgodę na prace najpierw sondażowe, a potem ekshumacyjne.

Nie ma ich w ewidencji

W drugiej połowie października ekipa kierowana przez Macieja Milaka rozpoczęła rozkopywanie wydm. Okazało się, że typowania były słuszne - niemal natychmiast trafiono na ślady cmentarza.
- Są tu mogiły pochodzące z ostatnich miesięcy wojny - wyjaśnia Milak. - Niektóre z grobów wskazują, że zmarłych chowano w pośpiechu, nie są oni ujęci w ewidencji.

Rozmiar cmentarza, liczba pochowanych tu Niemców zaskoczyły Milaka. Lista przedstawiona przez stronę niemiecką zawierała 272 nazwiska. Tymczasem już po kilku dniach było wiadomo, że pochowano tu znacznie więcej żołnierzy.
- Trafiliśmy na zbiorową mogiłę, w której były szczątki 90 osób - informuje Maciej Milak. - Żaden ze znalezionych w niej identyfikatorów nie był ujęty w wykazie.

Prace, które początkowo miały trwać tydzień, wydłużone zostały trzykrotnie. W sumie na terenie dawnej jednostki i przylegających do niej zalesionych wydm odnaleziono szczątki 1018 żołnierzy.
- To największy cmentarz żołnierzy niemieckich na Pomorzu i na pewno jeden z większych w Polsce - ocenia Maciej Milak. - Pod Częstochową dokonywaliśmy ekshumacji na cmentarzu, gdzie spoczywało ponad 400 Niemców. Natomiast największe znajdują się na terenie dawnego Związku Radzieckiego. Tam są nekropolie, w których spoczywa nawet kilka tysięcy niemieckich żołnierzy.

Wynik helskiej ekshumacji udowodnił, że niemiecka dokumentacja była niekompletna. Na pewno część ofiar uda się zidentyfikować dzięki nieśmiertelnikom. Zazwyczaj blaszkę przełamywano na pół. Jedną część pozostawiano przy zwłokach, druga trafiała do ewidencji.

Wszystkie szczątki wykopane na terenie Helu zostały przewiezione do Poznania. Tam przygotowano je do pochówku: zostały umieszczone w małych trumnach, w których będą zakopane podczas zbiorowego pochówku. Odbędzie się w Glinnej w województwie zachodniopomorskim.
- Tam znajduje się cmentarz żołnierzy niemieckich - mówi Maciej Milak. - Na nim grzebane są szczątki odkopane z różnych mogił na terenie Polski północnej. W naszym kraju jest 10 takich miejsc.

Warzywa i deweloper

Jak się okazało podczas ekshumacji w Helu, ktoś jednak w minionych latach odnalazł dawny cmentarz. Wiele z grobów nosiło ślady plądrowania.
- Nie mamy pojęcia, czego można było w nich szukać - zastanawiali się pracownicy. - Przecież nie grzebano żołnierzy z bronią.

Niektóre z mogił mogły zostać rozkopane podczas budowania garaży na terenie jednostki wojskowej. Dotarliśmy do mieszkańca Helu, który wspominał, że podobno wówczas zebrano jakieś wykopane przedmioty, zapakowano do pojemnika i wywieziono w nieznanym kierunku. Nie ma na to jednak żadnych dowodów.

Rozkopywanie ziemi w poszukiwaniu pamiątek z czasów wojny to zresztą w Helu nic nowego. Amatorzy z wykrywaczami metali odnajdują fragmenty uzbrojenia, medale, nawet menażki, brzytwy i inne elementy wyposażenia osobistego. W Muzeum Obrony Wybrzeża znajduje się ekspozycja właśnie takich pamiątek po polskich obrońcach Helu w 1939 r.
- Spodziewaliśmy się też, że cmentarz rozciąga się także pod terenem obecnych ogródków działkowych - mówi Maciej Milak. - Niektórzy już obawiali się, że ich marchewka rośnie na grobach. To jednak się nie potwierdziło. Nie będziemy musieli nikomu rozkopywać grządek.

Odnalezienie cmentarza wojennego ma też konsekwencje ekonomiczne. Agencja Mienia Wojskowego, która zarządza dawną jednostką rakietową, nie może jej sprzedać. Nikt nie zgłosił się do przetargu, choć trójmiejski deweloper Invest Komfort deklarował wcześniej chęć nabycia jej za ponad 50 mln zł. Miał tam powstać ekskluzywny ośrodek turystyczny i aparta-mentowce.
- W tej sytuacji musimy najpierw przeprowadzić badania marketingowe - przyznaje Piotr Tarkowski, pełnomocnik zarządu firmy do spraw komunikacji społecznej. - Trzeba sprawdzić, czy i ile będą chcieli zapłacić za mieszkania kupcy, mając świadomość, że w pobliżu znajdował się cmentarz z czasów wojny.

***

W przyszłym roku prace ekshumacyjne na terenie Helu mają być kontynuowane. Mógł tu bowiem być jeszcze przynajmniej jeden cmentarz. Fundacja liczy na pomoc mieszkańców w odszukaniu miejsca pochówku.
- Jeśli podczas budowy domu czy kopania w ziemi natraficie na kości, zawiadomcie nas - prosi Milak. - W Helu powstają liczne inwestycje, może któraś z nich na miejscu pochówku.
Burmistrz Pałkowski: - Nikt z nas nie ma dokładnych danych, ale słyszałem i takie opinie, że w Helu może być pochowanych nawet kilka tysięcy Niemców.
Hel ma obecnie 4045 mieszkańców.