Nowe zabytki pod Warszawą. Dawna stacja Kolei Wilanowskiej i przepompownia Twierdzy Modlin wpisane do rejestru

Wpisałem do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego zabudowania dawnej stacji Kolei Wilanowskiej położone w Warszawie przy ul. Kostki Potockiego 31 z uwagi na zachowane wartości artystyczne i historyczne obiektu - poinformował prof. dr hab. Jakub Lewicki, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Dzieje obiektu związane są z historią Kolei Wilanowskiej. Jej powstanie na początku lat 90. XIX w. związane było z coraz powszechniejszym wśród mieszkańców dużych miast trendem spędzania wolnego czasu w podmiejskich miejscowościach letniskowych. Kolej Wilanowska straciła na znaczeniu dopiero w 1937 roku, po uruchomieniu do Wilanowa miejskiego tramwaju elektrycznego. Od końca lat pięćdziesiątych XX wieku trasa kolejki wąskotorowej była jednak systematycznie skracana w związku z intensyfikującym się rozwojem transportu samochodowego. W 1971 roku linię na odcinku warszawskim całkowicie zlikwidowano.

Drewniane budynki stacyjne zlokalizowane wzdłuż trasy Kolei Wilanowskiej zostały w znacznym stopniu uszkodzone podczas I wojny światowej. Zadanie zaprojektowania nowych dworców na linii zlecono warszawskiemu architektowi Konstantemu Sylwinowi Jakimowiczowi. Zbudowany ok. 1926 roku budynek stacji Wilanów - podobnie jak pozostałe - posiadał pomieszczenie z kasami biletowymi, poczekalnię letnią oraz pomieszczenia i mieszkania dla pracowników. Budynek stacji przetrwał wojnę bez większych zniszczeń i nadal służył podróżnym do czasu likwidacji linii kolejowej - opisuje Jakub Lewicki.

W latach 70. XX wieku w głównym budynku stacji zlokalizowano placówkę Poczty Polskiej, co wiązało się z częściowym przekształceniem jego wnętrza. W miejscu dawnych kas biletowych wprowadzono stanowiska pocztowe, pomieszczenia mieszkalne przekształcono na biurowe i magazynowe. Zachowano jednak zasadniczy podział na otwartą centralną część i mniejsze pomieszczenia w bocznych aneksach. Placówka pocztowa znajdowała się w budynku do 2016 roku, od tamtego czasu obiekt jest nieużytkowany.

Zabudowa dawnej stacji Kolei Wilanowskiej stanowi przykład dobrze zachowanej architektury użytkowej okresu dwudziestolecia międzywojennego na terenie Wilanowa. Czytelny jest pierwotny styl budynku, będący potwierdzeniem jego wartości artystycznych, uwidaczniający się poprzez zastosowanie bocznych aneksów nawiązujących do alkierzy dworskich, wydatnego wielospadowego dachu krytego dachówką oraz zastosowanie klasycznego detalu architektonicznego. We wnętrzu budynku zachowały się oryginalne elementy konstrukcyjne (drewniany strop belkowy) i dekoracyjne (fasety i rozety sufitowe), zaś pierwotna funkcja budynku dostrzegalna jest w zachowanej dyspozycji wnętrz z centralną otwartą przestrzenią dawnej poczekalni i mniejszymi pomieszczeniami w aneksach bocznych. Natomiast elementy wystroju wprowadzone w latach 70. XX w., na podstawie projektu adaptacji budynki na potrzeby poczty, zharmonizowane zostały z historycznym charakterem obiektu i stanowią obecnie jego cenne uzupełnienie.

Wartość historyczna obiektu przejawia się przede wszystkim w jego znaczeniu dla rozwoju przestrzennego Wilanowa. Zabudowania dawnej stacji jest jedną z niewielu materialnych pozostałości Kolei Wilanowskiej, która przed II wojną światową odgrywała znaczną rolę nie tylko komunikacyjną, ale także społeczno-gospodarczą. Budynki stacji dokumentują lokalizację dawnej linii kolejowej oraz lokalnego węzła komunikacyjnego w bliskości rezydencji wilanowskiej. Jednocześnie jest to jeden z niewielu obiektów użyteczności publicznej na terenie dzielnicy z pochodzący z okresu międzywojennego. Zabudowania dawnej stacji ''Wilanów'' stanowią również cenny dokument działalności projektowej architekta Konstantego Sylwina Jakimowicza - argumentuje konserwator.

Również budynek przepompowni położonej przy ul. Księstwa Warszawskiego w Nowym Dworze Mazowieckim został wpisany do rejestru ''z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu''.

Dokładna data budowy przepompowni nie jest znana, wiadomo jednak, iż funkcjonowała ona co najmniej od lat 80. XIX w. Pierwszy wodociąg na terenie Twierdzy Modlin oddano do użytku w 1847 r. W związku z rozbudową twierdzy i koniecznością dostosowania do nowych potrzeb systemu nawadniania rozpoczęto rozbudowę istniejących urządzeń. Przepompownia stanowiła jeden z etapów modernizacji systemu. Stanowił on część zabudowy południowego ramienia wschodniego kleszcza twierdzy, wzniesiony został jako budowla o jednej kondygnacji częściowo zagłębionej w ziemi, połączonej z systemem podziemnej instalacji. Budynek podzielony został na dwie wysokie hale, pomiędzy którymi wykonano ścianę działową z dwoma zamkniętymi łukiem oknami oraz prostokątne przejście łączące galerie obu pomieszczeń. W pierwszym z nich (od strony zachodniej) znajdowała się kotłownia z maszynownią, w drugiej zlokalizowane zostały maszyny parowe wyprodukowane w moskiewskiej fabryce Gustawa Lista, datowane na lata 1890-1896.

W każdym z pomieszczeń nieznacznie poniżej poziomu gruntu wzdłuż ściany północnej, a częściowo przy ścianie wschodniej, znajdują się żeliwne galerie, ze schodami przy ścianie wschodniej (maszynownia), oraz południowej (hala pomp), umożliwiające dostęp do urządzeń technicznych i ich obsługę. Zabudowania i znajdujące się w przepompowni maszyny przetrwały I wojnę światową bez większych uszkodzeń. W 1918 r. Twierdza Modlin została przejęta przez Wojsko Polskie, a w czasie II wojny światowej przez Niemców. Od lat 60. lub 70 . XX w. zaprzestano użytkowania pomp, a nad jedną z galerii wykonano wtórny strop. Budynek i jego wyposażenie zachowało się bez zmian do czasu wycofania się wojska z Twierdzy Modlin. Brak odpowiedniego zabezpieczenia i kradzieże doprowadziły do demontażu części elementów metalowych zachowanych urządzeń technicznych. Obecnie budynek jest zabezpieczony.

Obiekt stanowi obecnie unikatowy przykład zachowanej do czasów współczesnych przepompowni z drugiej połowy XIX w. zaprojektowanej na potrzeby wojska, stanowiącej integralny element systemu nawadniania Twierdzy Modlin. Posiada oryginalną formę architektoniczną wynikająca z jego przeznaczenia i obronnego charakteru. Zewnętrzna bryła budynku opracowana została analogicznie do skazamatowanych umocnień niskiego półbastionu, a na dachu budynku wykonano stałe umocnienie w formie nasypu ziemnego, zabezpieczającego budynek przed ewentualnym uszkodzeniem spowodowanym ostrzałem artyleryjskim. Pomimo rezygnacji z detalu architektonicznego na elewacji, komin kotłowni otrzymał estetyczną formę o prostej dekoracji z cegły licowej. W budynku zachowały się wielokwaterowe okna oraz przykład oryginalnej stolarki o bogatej dekoracji - wyjaśnia Lewicki.

I dodaje: Wartość historyczna budynku wiąże się z dziejami Twierdzy Modlin oraz jest świadectwem postępu technicznego dokonującego się w drugiej połowie XIX w. Budynek przepompowni obsługujący ujęcie wody na brzegu Narwi stanowił jednej z kluczowych elementów systemu nawadniania Twierdzy Modlin. O znaczeniu obiektu świadczy także sprowadzenie do jego obsługi zespołu dwóch bliźniaczych, dwucylindrowych maszyn parowych systemu compound, na parę nasyconą, napędzających sześć pomp wodnych z k. XIXI w., firmy ГУСТАВЬ ЛИСТЬ MOCKBA, będących najprawdopodobniej jedynymi zachowanymi na terenie kraju agregatami pompowymi firmy Gustaw List.