Rzeź Woli, czyli nierozliczona zbrodnia niemiecka na mieszkańcach Warszawy. Czemu Reinefarth nie poniósł żadnych konsekwencji?

W pierwszych dniach powstania rozpoczęła się eksterminacja mieszkańców warszawskiej dzielnicy Wola dokonana przez oddziały SS i policji niemieckiej pod dowództwem Heinza Reinefartha. W dniach 5 – 7 sierpnia zamordowano w bestialski sposób prawdopodobnie ponad 50 tysięcy osób.

Właśnie w związku z tymi zbrodniami przygotowano wystawę “Wola 1944: Wymazywanie. Zdjęcia ze śledztwa w sprawie Heinza Reinefartha”.

- Pokazuje ona niemieckie zbrodnie z perspektywy ofiar i ocalonych. Tych, którzy przeżyli masowe egzekucje. Przeleżeli czasem kilka godzin, a czasem kilka dni pod ciałami innych. Opowiadamy tę historię z wykorzystaniem świadectw tych, którzy przeżyli i mogą opowiedzieć o swoich doświadczeniach, często o stracie najbliższych. Prezentujemy także rzeczy osobiste ofiar z kolekcji Muzeum Powstania Warszawskiego. To jest próba rekonstrukcji tej historii oraz unaocznienia anatomii tej zbrodni – opowiada nam o wystawie jej kurator Tomasz Stefanek, historyk idei z Instytutu Pileckiego.

Niemcy w czasie Rzezi Woli z ogromną precyzją dom po domu, ulica po ulicy wyprowadzali ludzi na ulice, dokonywali masowych egzekucji na wszystkich mężczyznach, kobietach, dzieciach, rannych i niepełnosprawnych, a także wrzucali granaty do piwnic. Stosy ciał sięgały, według relacji, nawet drugiego piętra budynków. Podpalano i wysadzano szpitale. Rozkazy były jasne mieli zabijać każdego napotkanego Polaka. Reinefarth informował, że ma „więcej zatrzymanych niż amunicji”. Po wojnie zmieni jednak całkowicie swoją narrację.

Osobom, które dopiero zapoznają się z tą historią wydaje się szokujące, że nie został on w żaden sposób ukarany. Ba, przeszedł pozytywnie denazyfikacje i został burmistrzem miasta Westerland na wyspie Sylt – kurortu nad Morzem Bałtyckim. – Instytut Pileckiego w Berlinie, dzięki badaniom Hanny Radziejowskiej, dotarł do akt prokuratorskich z lat 60. XX wieku. Całe śledztwo w jego sprawie zakończyło się jednak fiaskiem. Nie został nawet postawiony w stan oskarżenia. W tych dokumentach znajdziemy między innymi ponad sto fotografii, które ilustrują zbrodnie niemieckie na Woli oraz odsłaniają kulisy działania powojennego wymiaru sprawiedliwości – opowiada nam Stefanek.

Dodaje także, że znajdują się wśród nich zdjęcia Woli z lat 60. XX wieku. Wizję lokalną przeprowadził na miejscu Hanns von Krannhals. Był on historykiem, ekspertem od spraw wschodnich i konsultantem niemieckiej prokuratury. Dokumentując miejsca zbrodni na potrzeby śledztwa, flamastrem nanosił na zdjęcia Woli z lat 60. elementy, których już wówczas nie było: nieistniejące budynki, a także stanowiska karabinów maszynowych lub miejsca gromadzenia ciał ofiar na początku sierpnia 1944 roku.

– Prokuratura niemiecka zgromadziła w istocie bardzo dużo dowodów obciążających Reinefartha. Chociażby dziennik 9. armii, w którym zapisano znaną wypowiedź Reinefartha, który skarży się, że ma mniej amunicji niż cywilów do rozstrzelania. Były też pojedyncze zeznania świadków niemieckich, które go obciążały, a przede wszystkim – dziesiątki świadectw Polaków, którzy przeżyli. Zostały one przekazane przez stronę polską w ramach pomocy prawnej – opisuje Tomasz Stefanek.

Okazuje się, że ówczesne prawodawstwo niemieckie bardzo utrudniało pociągnięcie dowódcy do odpowiedzialności. – Trzeba było przeprowadzić pełną rekonstrukcję procesu decyzyjnego dla każdego pojedynczego czynu zbrodniczego, każdego morderstwa. To było bardzo trudne. Wśród elit prawniczych dominowali dawni naziści, ekstradycja podejrzanych była niemożliwa, upływały terminy przedawnień. Śledztwa często kończyły się umorzeniami i triumfem niesprawiedliwości – mówi nam historyk idei z Instytutu Pileckiego.

Sprawa Reinefartha była jednak szeroko komentowana przez opinię publiczną i media w Polsce i w Niemczech. Trafiła na łamy prasy i do telewizji. Nagłówki, oryginalne wydania tygodnika „Spiegel” z lat 60., a także fragmenty niemieckich archiwalnych filmów dokumentalnych także zobaczymy na wystawie. Głośne śledztwo zakończyło karierę polityczną Reinefartha, który jednak wciąż pracował jako adwokat i zmarł nieosądzony.

W swojej książce „Co u pana słychać?” rozmawiał z byłymi przedstawicielami III Rzeszy, którzy popełniali zbrodnie wojenne, a potem wiedli spokojne życie. Reinefarth nie czuł się winny, sugerował, że potępiał egzekucje i je odwoływał, jeśli miał o nich meldunki. Tłumaczył się jednak, że w Powstaniu walczyli wszyscy także kobiety i dzieci, dlatego żołnierze do nich strzelali. Tę wyuczoną formułkę, powtarzał też w dokumencie, który przygotowała w podobnym okresie niemiecka telewizja.

10 lipca 2014 parlamentarzyści Szlezwika-Holsztynu w przyjętej jednogłośnie specjalnej uchwale wyrazili ubolewanie, że zbrodniarz wojenny, jakim był Reinefarth, mógł zostać posłem landtagu i poprosili ofiary o wybaczenie. Kilka tygodni wcześniej Rada Miasta Westerland podjęła decyzję o odsłonięciu 31 lipca 2014 na budynku ratusza tablicy pamiątkowej poświęconej powstaniu warszawskiemu i zbrodniom popełnionym przez Reinefartha. Tablica po polsku i niemiecku, napis brzmi: Zawstydzeni pochylamy się nad ofiarami z nadzieją na pojednanie.

Wystawa “Wola 1944: Wymazywanie. Zdjęcia ze śledztwa w sprawie Heinza Reinefartha” będzie pokazywana w Niemczech w Szlezwiku-Holsztynie w języku niemieckim i angielskim. Organizacja wystawy, prezentowanej w Muzeum Powstania Warszawskiego, jest możliwa dzięki wieloletnim badaniom Hanny Radziejowskiej oraz rozbudowanemu programowi archiwalnemu Instytutu Pileckiego. W toku kwerend udało się dotrzeć do akt śledztwa w sprawie Heinza Reinefartha, przechowywanych w Landesarchiv Schleswig-Holstein, zawierających wiele niepublikowanych dotąd zdjęć i dokumentów.

Tekst powstał dzięki współpracy z Muzeum Powstania Warszawskiego i Instytutem Pileckiego.