Zamek w Grudziądzu [odc. 15]

VII. Grudziądz w obrębie murów miejskich, jako zespół zamkowy – postawienie nowej hipotezy badawczej.
W świetle przedstawionej w tym studium kwerendy źródłowej na terenie miasta w obrębie murów można pisać o istnieniu kilku obiektów o charakterze samodzielnych zamków. Wg Leksykonu L. Kajzera pojęcie zamku jest bardzo szerokie[1]. Zamek niekoniecznie musiał być budowany na najwyższym wzniesieniu. Wg tego badacza były również inne czynniki, które są mało zrozumiane dla obecnych badaczy[2]. W zgodzie      wykładnią definicji zamku wg L. Kajzera można analizować istnienie zamków na terenie Grudziądza w obrębie murów, uznawanych jako całkowicie miejskie. Jak podał autor leksykonu, w czasach średniowiecza i nowożytnych nie zawsze w źródłach występował słowo zamek. Zamiast tego używano słowa kamienica dla rezydencji feudała[3]. Z takimi określeniem możemy się spotkać w źródłach dot. Grudziądza, np. kamienica biskupa, kanonika chełmińskiego.
 
Siedziba kanonika chełmińskiego w Grudziądzu w XVII w. i jej cechy przynależne zamkom.
 
W liczącej 352 strony pracy M. Haftki o zamkach krzyżackich nie ma żadnej informacji o zamku kapituły kanoników chełmińskich[4]. Zamek należący do kanoników chełmińskich w Kurzętniku nie spełnia tych wymagań. Na zamku tym rezydował administrator dóbr lubawskich[5]. Zamek został spalony w 1454 r. i już nie odzyskał swojej świetności[6].W przy obecnej wiedzy źródłowej i histograficznej, poszerzonej w ostatniej dekadzie XX w. oraz pierwszej dekadzie XXI w. jako główną rezydencję kanoników chełmińskich można lokować w Grudziądzu, na terenie kolegium jezuickiego z XVII-XVIII w. oraz kościoła pojezuickiego. Temat kanoników chełmińskich został szerzej podjęty                    w pracach M. Szajerki[7]. Szczegółowa analiza bryły kościoła pojezuickiego znajduje się                    w pracy  M. Szajerki[8].
Wnioski zawarte w podanym artykule są następujące:
1.      Kościół św. Franciszka Ksawerego, nieorientowany powstał w surowym stanie w latach 1714-1715, z przebudowy dawnej plebanii kościoła św. Mikołaja, byłej rezydencji kanoników chełmińskich.
2.      Prezbiterium kościoła św. Franciszka Ksawerego, to dawna Brama Klasztorna (Porta Zellia).
Obecność kanoników chełmińskich w Grudziądzu jest bardzo dobrze udokumentowana i zapewne tylko nie podjęcie tego wątku badawczego przez X. Froelicha spowodowało, że ten wątek jest nadal mało znany. Omawiając to zagadnienie trzeba najpierw zaprezentować ich obecność w Grudziądzu w oparciu o źródła pisane, by móc następnie opisać  zamek kanoników chełmińskich w Grudziądzu.
            Pomocna jest lista proboszczów kościoła św. Mikołaja, wśród których są kanonicy chełmińscy.
Kościół p.w. św. Mikołaja swoją architekturą wzbudzał zainteresowanie już w XVII w. u lustratora kanonika Strzesza[9]. Jest to kościół typu klasztornego[10]. Pierwotnie była to zapewne bazylika emporowa. Problem badawczy tkwi w tym, iż istnieje kościół klasztorny z czasów średniowiecza a historiografia Grudziądza, oparta na omawianej w tej książce pracy X. Froelicha z 1868 r., nie odnotowała istnienia w tym mieście klasztoru męskiego w tamtym czasie. Lista proboszczów kościoła rozpoczyna się dopiero od 1528 r. Wcześniejsze osoby na tej liście są umieszczone na podstawie przypuszczeń. X. Froelicha, nie podpartych dostatecznie bazą źródłową. Również w przywileju lokacyjnym miasta z 1291 r. (lub 1290) nie ma informacji o uposażeniu parafii[11].  
X. Froelich przeoczył wątek badawczy obecności zgromadzenia księży                          w Grudziądzu. Odnotował, że takie było[12]. W ślad za X. Froelichem znaczenie tego zgromadzenia spłycił również ks. J. Mańkowski[13]. Badacze ci nie wyciągnęli wniosków                z tytulatury proboszczów kościoła p. w. św. Mikołaja. Część z nich tytułowała się kanonikami chełmińskimi i archiprezbiterami chełmińskim a istniał archiprezbiteriat grudziądzki[14]. Archiprezbiteriaty były odpowiednikami obecnych dekanatów w diecezjach[15]. Wyjaśnienia wymaga fakt urzędowania archiprezbitera chełmińskiego w Grudziądzu. Jeszcze w 1533 r. kościołem parafialnym był kościół św. Jerzego na Rybakach, poza murami miejskim[16]. Posiadał on uprawnienia sądownicze wobec grudziądzan, potwierdzone przez wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Konrada von Jungingena 25 lipca 1401 r.[17] Kościół ten uległ zniszczeniu w czasie powodzi 15 września 1618 r. Wówczas wylała Wisła[18]. Można przyjąć, iż w czasie tej powodzi zniszczeniu uległa też część dokumentów. Istnienie parafii grudziądzkiej p. w. św. Jerzego wyjaśnia obecność kanoników chełmińskich jako proboszczów w kościele p. w. św. Mikołaja.
 W historiografii wspomina się o istnieniu parafii św. Jerzego ale nie przywiązywano do tego faktu większej wagi[19]. Imiennie te dwa kościoły są rozdzielone w dokumencie            z 1524 r. Jest tam zapis o kościele św. Mikołaja i farze[20]. X. Froelich tego nie dostrzegł                  i stworzył kompilacyjną listę proboszczów kościoła p.w. św. Mikołaja, na której znaleźli się duchowni z kościoła p.w. św. Jerzego (archiprezbiterzy grudziądzcy) i kościoła p.w. św. Mikołaja (kanonicy chełmińscy). Dla diecezji chełmińskiej źródła średniowieczne nie odnotowały istnienia kościoła kolegiackiego. Miał powstać w Wąbrzeźnie ale do realizacji fundacji nie doszło[21]. Biskupstwo misyjne w Prusach zostało podzielone w 1243 r.  Grudziądz, będący po pomezańskiej stronie został przyłączony do diecezji chełmińskiej 22 grudnia 1255 r.(lub wg innego odczytu 22 stycznia 1256). Bp Heidenryk przejmując miasto-klasztor biskupa Chrystiana nie potrzebował budować nowego kościoła kolegiackiego, gdyż istniał kościół p. w. św. Mikołaja[22].
 
Lista proboszczów kościoła p.w. św. Mikołaja w Grudziądzu
 
[Ze względu na objętość stron, w odcinku 15 pominąłem listę proboszczów kościoła św. Mikołaja. Może być ona np. potraktowana, jako odcinek suplement do 15 odcinka.]

[1] Kajzer L. [red.], Kołodziejski S.