Zamek w Grudziądzu [odc. 17]

W Lustracji starostwa grudziądzkiego z 1765 r. kościół ten, [św. Mikołaja],  określony został jako: Primo: kościół farski, Collationis Regiae, uprzywilejowany prawami dawnymi, którego jest proboszczem Wielmożny Jegomość Ksiądz Przeradzki, kanonik chełmiński, który się domaga, aby mu miasto zadość uczyniło i w prawach i w zwyczajach do tego kościoła należących. Cmentarz jest dokoła murowany, przy którym jest na rogu wikaria, budowana dla księży komendarzy i organisty, dalej stajnia murowana, potem rezydencja dla Jegomośći Księdza Proboszcza, murowana przy niej brama na cmentarz, którą ludzie wchodzą do kościoła, od tej bramy karczemka do tegoż probostwa należąca, murowana[1].
Dokładny opis rezydencji kanoników chełmińskich w XVII w., przed przejęciem zabudowań przez jezuitów zawiera wizytacja kanonika Strzesza z 1667 r.[2]
Status prawny kościoła św. Mikołaja regulował przywilej Zygmunta Starego  z 1524 r. X. Froelich ten dokument odrzucił , jako prawdziwy, ponieważ wg tego dokumentu połowa Grudziądza w obrębie murów należała do kościoła[3]. Sam jednak przytoczył informację, że kolegium zbudowano na terenie dawnego klasztoru[4]. Również na rycinie  E. J. Dahlbergha z 2 połowy XVII w. jest zaznaczona Porta Zellia (Brama Klasztorna)   w miejscu kościoła jezuickiego[5].
Jak już zaznaczono wcześniej, w XX w. pisanie o średniowiecznym rodowodzie zabudowań kolegium jezuickiego i kościoła pojezuickiego było tylko domysłem historyków, opartym na źródłach pisanych. Odkrywki fundamentów obecnego ratusza, czyli dawnego kolegium jezuickiego oraz kościoła pojezuickiego zdają się wskazywać na prawidłowość tego domysłu[6]. Fundamenty kościoła od strony południowej zostały zbudowane z takich samych cegieł, jak zakrystia kościoła św. Mikołaja, przęsło mostu Bramy Toruńskiej, przypora Bramy Wodnej, (rys.49-55). Są to obiekty z XIII-XIV w.
 
Rys. 49. Kościół pojezuicki. Odsłonięty fundament południowy w 2006 r. Fot. M. Szajerka.
Rys. 50. Kościół pojezuicki. Odsłonięte fundamenty w 2008 r. Ściana północna. Narożnik wschodni przy furcie na dziedziniec ratusza .Na uwagę zasługuje fakt, że fundament furty był jednocześnie budowany z budynkiem. Fot. M. Szajerka.
Rys. 51. Przypuszczalny fundament ganku po stronie północnej. 2008 r. Przy fundamencie północnym natrafiono prawdopodobnie na fundament ganku, o którym wspomina wizytacja kanonika Strzesza z 1667 r. Fot. M. Szajerka.
Rys. 52. Ściana zakrystii kościoła św. Mikołaja. Szew na styku z palcówką gotycką (po prawej stronie). Fot. M. Szajerka.
Rys. 53. Przęsło mostu Bramy Toruńskiej. W innych częściach mostu widoczne ślady rozbudowy  z wykorzystaniem palcówki gotyckiej. Fot. M. Szajerka.
Rys. 54. Przypora Bramy Wodnej na początku XXI w., przed remontem. Fot. M. Szajerka. Podobnie, jak w przypadku zakrystii i kościoła św. Mikołaja i przęsła mostu Bramy Toruńskiej, ta cegła jest cieńsza od palcówki gotyckiej.
Rys. 55. Brama Wodna w 1 dekadzie XX w., po remoncie. Fot. M.Szajerka. Cechy charakterystyczne wspomnianej przypory uległy częściowemu zatarciu.
Przy obecnym stanie badań, uzyskanym w pierwszej dekadzie XXI w. jest uzasadnienie, iż fundamenty kolegium pojezuickiego oraz kościoła pojezuickiego pochodzą ze średniowiecza i są pozostałością zamku kanoników chełmińskich.
A. Chęć w artykule z 2005 r. o gdanisku zamkowym w Grudziądzu zakwestionował istnienie  miejskich gdanisk, czyli baszt ustępowych na terenie Grudziądza. Uznał, że było tylko jedno gdanisko na zamku wysokim[7], (rys. 58).Wg obowiązującej definicji naukowej jest to element przynależny zamkom, szczególnie zamkom budowanym przez Krzyżaków. Uwaga A. Chęcia jest słuszna co do definicji. Mieszczanie posiadali latryny na terenie swoich posesji. Wymowny jest tu przykład średniowiecznego Elbląga. Badania nad średniowiecznymi gdaniskami w Grudziądzu posunęły się w 2007 r.[8] Wówczas zostało udowodnione istnienie trzech gdanisk od strony Wisły, rozmieszczonych symetrycznie, ale nie wyjaśniono dlaczego akurat w Grudziądzu na linii wzdłuż Wisły powstały trzy gdaniska. [Dodane w licu 2013 r.: W latach 2006-2007 miałem zbyt mało danych, by wyjaśnić dokładnie genezę budowy trzech gdanisk od strony Wisły]. Do postępu badań przyczyniły się komentarze do prac X. Froelicha, zawarte w tym studium. Teza o istnieniu trzech zamków w Grudziądzu, w tym dwóch rezydencji (kanoników chełmińskich i komtura krajowego ziemi chełmińskiej) pozwala wyjaśnić powstanie trzech gdanisk w Grudziądzu. Gdaniska należały do poszczególnych zamków. [Dodane do odc. 17, w lipcu 2013 r.. Uważam, że pierwszy zamek krzyżacki został przekazany w 1 poł. XIV w. na potrzeby szpitala Świętego Ducha a następnie przebudowany w XVII-XVIII w. dla potrzeb klasztoru benedyktynek.]
Wygląd rezydencji kanoników chełmińskich a właściwie ich zamku, wtopionego za sprawą X. Froelicha, zapewne błędnie  w pojęcie Starego Miasta jest nadal czytelny. Można wyodrębnić poszczególne obiekty tej rezydencji, zarówno sakralne, mieszkalne, szkolne   i gospodarcze.
Część północna rezydencji była w miejscu południowego skrzydła obecnego ratusza                i kościoła pojezuickiego, (rys. 56).
Rys. 56. Plan ratusza z początku XX w. WAP w Toruniu.
 Najważniejszymi elementami o charakterze obronnym były na tym odcinku: gdanisko, baszta osłaniająca bramy Zamkową i Klasztorną (obecnie klatka schodowa ratusza), Brama Klasztorna w formie baszty (w podziemiach kościoła zachował się 3 m grubości fundament rozebranej ściany wschodniej tej baszty. W 1 poł. XX w. był jeszcze czytelny relikt drogi prowadzącej bezpośrednio do Bramy Klasztornej od strony północnej. W latach 60-tych XX w. ten relikt został zabudowany. Baszta Bramy Klasztornej może mieć znaczenie dla badań nad zamkiem wysokim. Posiada ona bowiem, podobnie jak na zamku wysokim,  w jego skrzydle południowym szerokie ganki, (rys. 57). W przeciwieństwie np. do zamku krzyżackiego w Toruniu, ganki powstały równocześnie z budynkiem mieszkalnym. Stąd też ta grubość fundamentów na zamku wysokim (4-5 m)[9].
Rys. 57. Brama Klasztorna. Ściana zachodnia. Zniszczone w 1945 r. ganki. Nie można wykluczyć, że jest to relikt krużganku dawnego zamku kanoników.
Rys. 58. Plan modernizacji gdaniska z 1910. Na rysunku przekroju pionowego nie zaznaczono silosu gdaniska. WAP w Toruniu. Akta budowlane ratusza.
 

[1] Lustracja Starostwa Grudziądzkiego w 1765 roku, rkp. w Bibliotece Miejskiej w Grudziądzu, sygn. 4.710/W
[2] Cytat.: O zabudowania kościoła zobowiązany jest dbać i utrzymywać w dobrym stanie magistrat i cała wspólnota miasta na mocy ugody z Janem Petrikowskim proboszczem tylekroć wspomnianym. Cmentarz  o dostatecznej powierzchni stojący otworem trzema bramami, od południa okolony nowym murem, z innych stron w większości rozpadający się. Kostnica przybudowana do ściany kościoła i w dobrym stanie w miejscu gdzie wyżej wystaje stos kości. W okolicy zachodniej bramy świątyni wikariówka, odnowiona, dostatecznie wygodna  z ogrzewaniem centralnym, odpowiednia dla celów szkoły lub ministrantów tegoż kościoła. Między tym domem   z jednej strony i wspomnianą kamienicą Retiliana z drugiej strony leży opuszczony plac o powierzchni 22 łokci długości i 10 łokci szerokości, na którym przedtem było mieszkanie dla ministrantów kościoła, pod zarządem Petrikowskiego został wydzierżawiony szewcowi zwanemu Usarz. Tam swoje mieszkanie miał organista. 
Tekst łaciński zob. B. Czapla [ed.], Visitationes episcopatus culmensis Andrea Olszowski episcopo. A. 1667-72 factae, Societas Literaria Torunensis, fontes VI-X: 1902-1906, s. 289-312.
[3] Ta kwestia już była omawiana w tym studium przy okazji analizy pracy X. Froelicha. Tekst transumptu przywileju został opublikowany w artykule M. Szajerka, Wpływ badań nad kościołem św. Mikołaja   w Grudziądzu,  s. 319.
[4] X. Froelich, s. 121.
[5] Grudziądz widoki miasta. Grudziądz 2001, 3.
[6] Wyniki badań archeologicznych nie zostały do tej pory opublikowane.
[7] A. Chęć, Gdanisko zamku w Grudziądzu, Rocznik Grudziądzki, T.16: 2005, s. 272, przyp. 15.
[8] M. Szajerka, Średniowieczne baszty ustępowe w panoramie miasta Grudziądza ze szczególnym uwzględnieniem pierwotnego przeznaczenia spichrzy 49-51. Rocznik Grudziądzki, T. 17: 2007, s. 53-75.
[9] Podobna sytuacja jest na zamku w Bytowie. Zob. tez A. J. Pawłowski, Zamek w Bytowie, Gdynia 2007, s. 19.