Zamek w Grudziądzu [odc. 25]

Piwnice Muzeum nie były przedmiotem inwentaryzacji naukowej, dlatego pomieszczenia szpitala średniowiecznego i kaplicy św. Michała Archanioła posiadają takie istotne znaczenie. Bardzo ważne dla badań nad identyfikacją zamku średniowiecznego w tym miejscu są plany klasztoru benedyktynek. Poniżej plan z 1836 r., (106-107)[31].
106. Plan klasztoru benedyktynek z 1836 r. Za. M. Gzyłą.
106. Plan klasztoru benedyktynek z 1836 r. Transkrypcja w j. polskim, M. Żebrowski.
            Wg tego planu właściwy pałac opatek był na dziedzińcu, bez widoków na Wisłę  i miasto. W bezpośrednim otoczeniu pałacu  była ściana kościoła i stajnie. Cele mniszek posiadały korzystniejsze położenie, jak siedziba ksieni klasztoru. Nie można wykluczyć, że taki układ klasztoru był następstwem przejęcia wcześniejszych obiektów. Wg M. Gzyły Pałac Opatek, czyli faktycznie budynek bramy klasztornej,  nie znajduje analogii do  klasztorów benedyktyńskich oraz innych zgromadzeń zakonnych na terenie Polski[32].
Wśród zachowanych detali, mogących rzucić światło na wiek kościoła Św. Ducha i części zabudowań klasztornych jest portal, który drzwi z refektarza do kościoła, czyli na transkrypcji M. Żebrowskiego, między 7 a 11, (rys. 108).
108. Fragment portalu uskokowego w obecnych pomieszczeniach administracyjnych Muzeum, na ścianie sąsiadującej z kościołem. Fot. M. Szajerka.
Po tej prezentacji historycznej, kartograficznej oraz  architektonicznej tego obszaru należy zaprezentować wyniki badań archeologicznych na dziedzińcu Muzeum, przeprowadzonych w latach 2000-2004[33]. Bardzo ważne było odkrycie w 2000 r. muru na dziedzińcu, ukośnego w stosunku do muru obronnego, (rys. 109-111).
 
109. Plan wykopu archeologicznego na dziedzińcu Muzeum z 2000 r.. Za. R. Boguwolski, M. Kurzyńska, W. Pacuszka.
 
110. Plan wykopu archeologicznego na dziedzińcu Muzeum z 2000 r. W. Pacuszka.
 
111. Zdjęcie wykopu archeologicznego. Fot. R. Boguwolski.
 
Badania archeologiczne, ze względu na ograniczony zasięg obszaru eksploracji nie odpowiedziały na pytanie, czemu służyła ta budowla. Czy to była półbaszta? Zapewne jest to pozostałość budowli starszej, jak widoczne mur obronny z XIV w. Również grubość tego muru 0,5-0,6 m nie dyskwalifikuje go jako ewentualnie obronny. Takiej grubości jest mur kurtynowy przedzamcza na Górze Zamkowej. W 2004 r. przy gmachu głównym Muzeum natrafiono na fragment fundamentu wykonanego z cegły o wymiarach 26 x 14 x 8. O cegłach tego wymiaru już w tym studium pisano. Występują one w najstarszych partiach budowli na terenie Grudziądza[34].
Na terenie dziedzińca natrafiono na pozostałości cmentarza. W. Pacuszka,   w sprawozdaniu z 2004 r. napisała, iż liczne pochówki świadczą o funkcjonowaniu  tu cmentarza, chociaż źródła pisane  o tym milczą. Istnienie cmentarza może świadczyć  o słuszności lokalizacji najstarszego wg kanonika Strzesza obiektu sakralnego w Grudziądzu, kaplicy św. Michała Archanioła.
Pozycja wzgórza klasztornego na panoramach z XVIII w. w porównaniu z Górą Zamkową nie ustępuje tej drugiej walorami obronnymi, (rys. 112-116).
112. Panorama J.F. Steinera. 1 poł. XVIII w. Za: J. Drozdowską.
113. Panorama W. Aschenbrenera z 1795 r. Za. H. B. Meyer[35].
114. Panorama W. Aschenbrenera z 1795 r. Kadr. Obejmuje też spichrze do Bramy Gnojnej oraz południowo-wschodnia linię murów miejskich, gdyż ten odcinek murów należał do 1415 r. do Krzyżaków, podobnie spichrze do ok. 1345 r.
            Na panoramie W. Aschenbrenera z 1795 r. na uwagę zasługuje przypuszczalnie cylindryczna wieża na terenie klasztoru benedyktynek.
115. Panorama F. Bilsa. 1838 r.Za: J. Drozdowską[36].
116. Panorama F. Bilsa. 1838 r. Kadr.
W świetle przedstawionego materiału źródłowego materiału źródłowego widać, że teren klasztoru benedyktynek posiadał walory obronne i posiadanie go przez Krzyżaków do 1345 r. oraz budowa tam zamku była uzasadniona. Ślady silnych umocnień tego obszaru od strony Kanału Trynka są widoczne jeszcze na planie przebudowy średniowiecznego mostu Bramy Toruńskiej, wykonanego w 1895 r., (rys. 117) oraz na obrazie i rysunku z XIX w., (rys. 118-119).
117. Plan przebudowy mostu Bramy Toruńskiej z 1895 r.
Zbiory Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu[37].
118. Brama Toruńska. Obraz G. Breuninga.Za: J. Drozdowską[38].
119. Brama Toruńska w 1850 r. Za I. Żnińskim[39].
Na obrazach uwagę zwracają przypory murów z różnych okresów.
Walory obronne klasztoru, zapewne powstałego na murach wcześniejszego zamku średniowiecznego są nadal czytelne, (rys. 120). Imponujący jest nadal średniowieczny most Bramy Toruńskiej, przebudowany w ostatniej dekadzie XIX w., (rys. 117; rys. 121).
120. Widok na dawny klasztor benedyktynek od strony południowej. 2009 r. Widać, jak daleko posunięte są zmiany otoczenia po 1945 r.
Fot. M. Szajerka.
121.  Most Bramy Toruńskiej w 2009 r. Jeden z najstarszych, zachowanych, murowanych mostów w Polsce Fot. M. Szajerka.
Po przeprowadzonej kwerendzie widać, iż obecnie tylko po wnikliwej analizie planów, rycin i dokumentów oraz zdjęć archiwalnych można się dopatrywać m.in. pierwotnej funkcji Bramy Wodnej, jako wjazdu do parchamu średniowiecznego zamku. Natomiast bardziej przekonywująca dla turystów po korekcie architektonicznej z 2 pol. XX w. jest jako brama miejska. Zapewne jednak ta kwerenda wzbogaca historiografię tego obszaru Grudziądza.
[Dodane w sierpniu 2013 r., do odcinka 25.
Uważam, iż 12 lat temu archeologowie grudziądzcy mieli zbyt mało punktów odniesienia, by bardziej szczegółowo wyjaśnić odkrycia archeologiczne na dziedzińcu Muzeum. Dopiero od 2006 r. przybyło więcej materiału porównawczego, m.in. dzięki odsłonięciu zewnętrznej części podziemnej części murów kościoła pojezuickiego, odnalezieniu nielicznych cegieł romańskich podczas odgruzowywania ruin wieży Klimek, uznaniu mostu Bramy Toruńskiej za  z XIII w. przez naukowców z Politechniki Gdańskiej. Dopiero te dodatkowe punkty odniesienia pozwalają