Zamek w Grudziądzu [odc. 3]

II. Tezy J. Frycza na temat zagospodarowania przestrzennego Grudziądza  w świetle badań ostatnie dekady XX w. 
i pierwszej dekady XXI w.
 
J. Frycz w latach 1956-1960 wywarł decydujący wpływ na polską historiografię powojenną dotyczącą Grudziądza takich kwestii jak: wygląd średniowiecznego   i nowożytnego Grudziądza, datacja zabytków architektury tego miasta. Stało się to za sprawą udziału w opracowaniu makiety Grudziądza dla Muzeum, (rys. 7) oraz publikacji artykułu Układ urbanistyczny i architektura Grudziądza w Roczniku Grudziądzkim 1960[1]. Był to pierwszy w polskiej historiografii artykuł komasujący tyle kwestii badawczych jednocześnie. Powszechna dostępność Rocznika Grudziądzkiego zapewne sprawiła, że wyniki badań innych badaczy stały się mniej znane, dotyczy to m. in. datacji murów obronnych i spichrzy nadwiślańskich[2].
 
 
Rys. 7. Zamek wysoki od strony północnej. Fragment makiety współautorstwa   J. Frycza. Fot. M. Szajerka.
 
J. Frycz za poprzednimi badaczami przyjął, że miasto średniowieczne było lokowane na terenie Grudziądza w obrębie murów, w jego części północnej. Było to w pewnym stopniu nawiązanie do poglądów X. Froelicha. J. Frycza interesowały też zagadnienia urbanistyczne. Odnośnie rozplanowania miasta, obrysu murów J. Frycz zasadniczo nie wniósł nowych elementów. Powielił on plany rekonstrukcyjne wcześniejszych badaczy, w tym C. Steinbrechta. W przeciwieństwie do poprzednich badaczy J. Frycz podjął się próby rekonstrukcji zagospodarowania kwartałów na terenie miasta. W tym przypadku, wzorując się na planie Torunia z XVII w., (rys. 8), przyjął zasadę, że wszystkie kwartały, z wyjątkiem rynków, były zabudowane kamienicami mieszczańskim[3].
Rys. 8. Plan Torunia z XVII w. Za T. Petrykowskim.
W swojej rekonstrukcji zagospodarowania przestrzennego Grudziądza J. Frycz oparł się również na rzekomej kopii planu 1781 r., tzw. Kopii W. Giesego, (rys. 9). Jest to faktycznie plan rekonstrukcyjny z 1910 r., będący stylizowaną kompilacją kilku planów[4].
Rys. 9 „Kopia W. Giesego planu z 1781 r.” Za: Atlas Historyczny Miast Polskich.
Już po planie zamku widać, że jest to plan fikcyjny i nie może być uznany za kopię zaginionego planu z 1781 r. Uznanie fikcyjnego planu za kopię oryginału może doprowadzić do wysunięcia błędnych konkluzji. W oparciu o ten plan oraz plan katastralny miasta z 1772 r., bez odczytania zakodowanej jego treści J. Frycz przedstawił gęsto zabudowane miasto na niewielkim obszarze.
            Siatkę ulic scharakteryzował następująco:
            […] W siatce ulicznej Grudziądza charakterystyczne jest zastosowanie schematu wideł, tj. ulica wychodząca z bramy rozchodzi się w dwie równolegle biegnące ulice, które obejmują rynek. Schemat ten, którego genezy szukać można we wrzecionowatym układzie szeregu podgrodzi, czy osad O zabudowie wzdłuż szlaku komunikacyjnego, dyktowanej przez warunki terenowe0, jest uważany za punkt szczytowy w budownictwie miast średniowiecznych i często występuje w miastach krzyżackich o późnej dacie lokacji.
            Walory tego schematu polegają na zwiększeniu obronności przez zamknięcie ulicy bramnej blokiem zabudowy oraz ulepszeniu komunikacji przez podział ruchu.
            Należy zwrócić także uwagę na system regularnych obwarowań Grudziądza  o podwójnych liniach muru od strony najwięcej zagrożonej, licznych basztach i fosie. Jest to zastosowanie typowego dla Krzyżaków schematu obronnego wywodzącego się z Bliskiego Wschodu i przyjętego w czasie wypraw krzyżowych przez rycerstwo zachodniej Europy,   a zastosowane przez Zakon przy budowie licznych miast. […][5].
Po 50 latach od sformułowania tych tez pojawiły się poważne rysy, które pozwalają nawet je odłożyć do działu historii historiografii. W świetle kwerendy archiwalnej końca XX w. i pierwszej dekady XXI w. tezy o istnieniu wideł i gęstej zabudowie Grudziądza średniowiecznego i nowożytnego w obrębie murów nie znajdują uzasadnienia źródłowego ani potwierdzenia archeologicznego. Odczytania kodu na planie katastralnym z 1772 r. podjął się M. Szajerka[6]. Przedstawiona przez tegoż teza o braku gęstej zabudowy kamienicami mieszczańskimi w obrębie miasta otoczonego murami, w tym braku zabudowy  w południowej, zachodniej i północnej pierzei rynku wydawały się chybione i ahistoryczne w świetle dotychczasowej literatury przedmiotu. Miasto lokowane na prawie chełmińskim powinno mieć centralny rynek z ratuszem oraz zabudowane kamienicami jego pierzeje.  Wnioski M. Szajerki przedstawia rys. 10. J. Frycz podał następujące rozwiązanie braku kamienic średniowiecznych w Grudziądzu:
Przy utrzymującym się do połowy XIX w. układzie działek i dwutraktowych rzutach domów zewnętrzny charakter zabudowy uległ zmianie w zakresie form architektonicznych właściwych poszczególnym okresom dziejów. Gotyckie kamienice mieszczańskie nie zachowały się   w Grudziądzu do naszych czasów. W przeważającej części musiały być drewniane i z muru pruskiego[7].
Rys.10. Plan. Zagospodarowanie przestrzenne Grudziądza wg M. Szajerki, naniesione na plan katastralny z 1772 r.
W roku 2007, w tomie 17 Rocznika Grudziądzkiego opublikowano Księgę łąkową miasta Grudziądza  z pierwszej połowy XVIII w. razem z dwoma planami katastralnymi    z przełomu XVII/XVIII w., (rys.11)[8]. Te plany wykazały błędność tezy  J. Frycza  o widłach w siatce ulic Grudziądza a także pokazały inne szczegóły, które mają wpływ na postrzeganie zamku grudziądzkiego w kontekście architektoniczno-urbanistycznym[9].
Rys. 11. Plan katastralny Grudziądza z 1704 r. w formie transkrypcji.
Za: J. Bonczkowski,  M. Panter.
Plany te zawierają istotne informacje o siatce ulic Grudziądza oraz jego zagospodarowaniu przestrzennym. Wykluczają one sugerowane przez J. Frycza widły, ponieważ przez środek miasta biegnie ulica. W ich świetle obecna ulica Klasztorna w części południowej oraz ulica Stara w części północnej są reliktami jednej ulicy, której częścią był też Stary Rynek. Plany potwierdzają brak gęstej zabudowy poszczególnych pierzei rynku, istnienie całego kwartału przy ul. Szewskiej bez kamienic mieszczańskich, zgodnie  z wynikiem rozkodowanego planu katastralnego z 1772 r.
            Bezpośrednio dla obecnych badań archeologicznych zamku istotna jest informacja   o braku bezkolizyjnego wjazdu na zamek od strony miasta, co stawia problem strony frontowej zamku. Czy była ona od północy, czy południa? Czy wieża Klimek była przy głównej bramie wjazdowej w czasach krzyżackich. Inwentarze z czasów staropolskich eksponują Bramę Kamienną od strony południowej, na drugim natomiast planie jest Brama Fijewska od strony północnej. Plan katastralny z 1772 r. pokazuje też bramę od strony południowo-zachodniej zamku wysokiego, której prześwit jest skierowany w kierunku Wisły. Droga na zamek wysoki od strony południowo-zachodniej jest zaznaczona na planie inwentaryzacyjnym zamku z ok. 1750 r.[10] Plany te pokazują, że na przełomie XVII/XVIII w. nie było ul. Ratuszowej. Kościół św. Mikołaja przylegał do murów kolegium. Informację tę potwierdziły wykopy w 2006 przy fundamentach kościoła pojezuickiego, (rys.12-13. Do fundamentów kościoła przylegały zapewne fundamenty rozebranych przy końcu XVIII w. kaplic kościoła św. Mikołaja.
Rys.12-13. Fundament kościoła pojezuickiego od strony ul. Ratuszowej.  Fot. M. Szajerka. 2006 r.
Na planach katastralnych z przełomu XVII/XVIII w. na uwagę zwraca też fakt braku spichrzy nadwiślańskich, jako własności mieszczan. Nie zostały one uwzględnione, jako nieruchomości mieszczan. Brak dotychczas śladów osadnictwa średniowiecznego w południowej pierzei rynku archeologicznie stwierdziła dotychczas M. Kurzyńska[11]. Znalezione tam najstarsze artefakty datowane są na 2 połowę XVI w.
Również na początku XX w. w wizji artystycznej brano pod uwagę bezkolizyjny wjazd do zamku od strony północnej, (rys. 14).
Rys. 14. Wyjazd Krzyżaków z zamku. Malarz nieznany[12].
  Przypisy do rozdziału II
 

[1] J. Frycz, Układ urbanistyczny i architektura Grudziądza, s. 31-71.
[2] Radacki Z., Spichlerze gotyckie nad dolną Wisłą. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza                  w Poznaniu Historia Sztuki, R. 1959, z. 1.
[3]  Zob. T. Petrykowski, Toruń. Warszawa 1957, s. 9.
[4] Zob. J. Frycz, Układ urbanistyczny i architektura Grudziądza, s. 66. Plan opublikowany też w Atlasie Historycznym Miast Polskich. Grudziądz, pozycja 9.
[5] J. Frycz, Układ urbanistyczny i architektura Grudziądza, s. 37.
[6] M. Szajerka, Grudziądz w XIII-XVIII w. Kwestia synchronizacji różnych źródeł historycznych i jej wpływ na obraz miasta w historiografii. Studium historyczno-architektoniczne. Grudziądz 2004, s. 75;tegoż, Wpływ badań nad kościołem p.w. Św. Mikołaja w Grudziądzu na poznanie genezy i ustroju miasta. Rocznik Grudziądzki, T. 16:2005, s. 315.
[7] J. Frycz, Układ urbanistyczny i architektura Grudziądza,  s. 39.
[8] J. Bonczkowski J., M. Panter, Księga Łąkowa z pierwszej polowy XVIII wieku. Rocznik Grudziądzki,  T. 17:2007, s. 171-203.
[9] Tamże, s. 178-181. Załączniki 1 i 2.
[10] O tym planie szerzej w następnych rozdziałach tej książki.
[11] M. Kurzyńska, Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w Grudziądzu w 2000 r. w kwartale pomiędzy ulicą Spichrzową/Pańską/Wodną/Poprzeczną. Rocznik Grudziądzki 2003 T.:2003, s. 9-38.
[12] Obraz olejny na ścianie w gmachu II Liceum Ogólnokształcącego im. Jana III Sobieskiego w Grudziądzu. Obraz powstał w XX w. przed 1920 r.