Baszty ustępowe w Grudziądzu (odc.3)

Warto zaznaczyć, że opisane gdaniska grudziądzkie w sposób znaczący, ze względów sanitarnych, wpłynęły na linię zabudowy skarpy wiślanej, tym samym na zachodnią  i południową panoramę średniowiecznego Grudziądza. Gdanisko Bramy Zamkowej spowodowało powstanie przerwy w zabudowie od strony północnej. Na tym odcinku był mur obronny, zwany Furtą Jezuicką. Natomiast gdanisko przy bramie Wodnej zadecydowało   o „wcięciu” spichrza w prześwit  bramny. Tym samym miały one wpływy na panoramę  średniowiecznego Grudziądza od strony Wisły, gdyż wymieniony spichrz „wymuszał” lokalizację następnych spichrzy w kierunku północnym. Widać to na przykładzie planu  Z. Radackiego, (plan 7).
Te odstępy sanitarne między omawianymi obiektami są czytelne na planach z XVIII i XIX w. (plany 8,9)
Na planie Hoppego z lat 1626/36 zaznaczona jest Furta Jezuicka jako droga wjazdowa na zamek od strony zachodniej oraz w części południowej  zarys Bramy Wodnej, znacząco wychodzący poza linię spichrzy 9 (plan 10).
W przypadku zamku grudziądzkiego ganek do gdaniska wsparty był przypuszczalnie na dwóch arkadach. Widać to na akwareli A. Boot`a z 1 połowy XVII w. W przypadku  bram  Wodnej  i Zamkowej ganek do baszty ustępowej wsparty był na jednej arkadzie – przęśle (fot.10). Najbardziej zbliżone do formy pierwotnej są zdjęcia i widokówki sprzed 1945 r., czyli przed zburzeniem miasta w trakcie działań wojennych.
Obecnie, z uwagi, iż bryła obiektu pochodzi z 2 poł. XX w., nie można zająć własnego stanowiska w sprawie ozdobnego lica od strony zachodniej, widocznego na widokówkach sprzed 1 wojny światowej.
Za średniowiecznym rodowodem gdanisk przy bramach grudziądzkich może świadczyć także zastosowanie cegły średniowiecznej do wykonania arkady pod gankiem zachowanego gdaniska przy ratuszu.
W przypadku gdanisk (baszt sanitarnych) w Grudziądzu można stwierdzić,  iż gdanisko na zamku wysokim było podobne do gdaniska toruńskiego, natomiast bram Zamkowej i Wodnej nawiązywały do formy gdaniska zamku radzyńskiego  wg rekonstrukcji  C. Steinbrechta z 1888 r. (ryc. 3).
 
30.11.2002 r. podczas remontu elewacji gmachu dawnego kolegium jezuickiego dokonałem pomiaru cegieł. Odsłonięte podczas remontu podniebienie arkady wskazuje, że została ona wykonana z cegły „palcówki”, o wymiarach 28 x 14 x 7-9 cm. Z takiej cegły wykonano ścianę zewnętrzną Bramy Wodnej przy końcu XIII w. Cegła jest starannie wykonana. Jej producent  przestrzegał proporcji wymiarów: stopa x pół stopy x ćwierć stopy. Łuk arkady wykonano tą samą techniką co przęsło mostu Bramy Toruńskiej. Jest to dowód na to, że ten obecny łącznik między Ratuszem a spichrzem nie pochodzi z przełomu XVII/XVIII w., okresu budowy kolegium a jest wcześniejszą budowlą. Również w samym budynku nie ma synchronizacji poziomów między korytarzem budynku a omawianym gankiem. Katalog zabytków nie określa indywidualnego czasu powstania łącznika, traktuje gmach jako całość, późnobarokowy. Zob. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. 11, z. 7, s. 19-20.
Trzy baszty ustępowe w Grudziądzu mogą świadczyć, iż w obrębie murów średniowiecznych mamy do czynienia z jednolitym zespołem zamkowo – klasztornym.  W innych miastach regionu nie jest odnotowany fakt istnienia gdanisk na obszarze miejskim. Gdaniska są charakterystyczne dla zamków. Tak również w swoim artykule stwierdził   A. Chęć.
Warto również zauważyć, że odnośnie datacji obiektów wyniki badań Z. Radackiego i A. Chęcia są zbieżne. Z. Radacki na podstawie wymiarów cegieł, faktury muru uznał, że spichrz przy Bramie Wodnej, bez przypór, nr 9/11 jest charakterystyczny dla spichrzy wczesnogotyckich. Pochodzi on wg tego badacza z lat trzydziestych XIV w. Brama Wodna natomiast z końca XIII w. Natomiast spichrz 53 uznał jako pochodzący z 2 połowy XIV w. A. Chęć uznał, że najstarsze danskery, czyli gdaniska powstały w 2 połowie XIII w. przy zamkach w Malborku, Bałdze, Lochsted, Królewcu i Grudziądzu.
W konkluzji swoich wywodów mogę stwierdzić że w Grudziądzu:
Od strony Wisły były symetrycznie rozmieszczone trzy baszty sanitarne, z których jedna przetrwała do obecnych czasów i nadal pełni swoją pierwotną funkcję. Są to obiekty przy ul. Spichrzowej 49-51.
W związku z wykluczeniem części przedzamczy, jako własności Zakonu, potwierdzonej w przywileju króla Kazimierza Jagiellończyka z 1472 r. dotyczącego łaźni, można uznać,  że sanitariat kolegium jezuickiego a następnie Ratusza, od 1910 r. publiczny, posiada rodowód średniowieczny. Nie można wykluczyć, że najstarszą formą baszty ustępowej był obecny spichrz nr 51, który przypuszczalnie po katastrofie    z 1388 r. został rozbudowany do obecnej formy.
Latryny bardzo często dostarczają archeologom najciekawsze artefakty. Tak było np. w trakcie badania Starego Miasta w Elblągu. Cysterna ubikacji przy Spichrzowej 49 nie była zapewne  przedmiotem eksploracji archeologicznej. Teoretyczną okazja była odbudowa obiektu na początku lat 80 XX, po osunięciu się ściany zachodniej.
Baszty te znacząco wpłynęły na panoramę miasta, gdyż ze względu na ich naturalną uciążliwość, inne obiekty były od nich oddalone. Wpłynęło to na przesunięcie spichrza nr 9/11 w kierunku wschodnim i redukcję wewnętrznego prześwitu powstałej wcześniej Bramy Wodnej. W przypadku gdaniska przy Bramie Zamkowej, przerwę sanitarną wykorzystano jako dodatkowy wjazd na zamek, zwany Furtą Jeziucką. Wjazd ten, niedoceniony przez badaczy, posiadał duże znaczenie dla Krzyżaków a później starostów polskich. W świetle przywileju Zygmunta Starego z 1524 r. teren między bramami Wodną i Zamkową był jurydyką kościoła św. Mikołaja. W tej sytuacji przejazd ul. Spichrzową do zamku mógł być utrudniony.
Należy tu zaznaczyć, że nazwa Gdanisko dla baszty ustępowej przy ratuszu została wprowadzona przez C. Wiśniewską w 1956 r.  Artystka ta jedną ze swoich grafik podpisała jako Grudziądzkie” Gdanisko” (ryc. 4). Grafika ta została wydana pod tym tytułem w 1965 r. przez Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego w Grudziądzu.
Przypuszczalnie niektórzy internauci, czytający ten artykuł nadal będą traktowali go jako całkowicie zmyślony i wydumany. Będzie to wynikało z faktu negacji pierwszych gospodarzy i pisząc współczesnym językiem inwestorów na tym obszarze w wieku XIII i 1 w poł. XIV w. (do ok. 1340-45 r.). Z dokumentu miejskiego z 1365 r. i krzyżackiego z 1415 r. wynika, że Krzyżacy zbudowali tu zamek dla siebie, był to teren przedzamcza. Również na tym obszarze gospodarowali kanonicy chełmińscy, którzy część swoich nieruchomości w 1584 r. przekazali  Miastu za rentę. Nieprzypadkowo w rejestrze łąkowym z 1568 r. występuje nazwa Schloss von Convent, (zamek konwentu), dotycząca obszaru obecnego ratusza i kościoła pojezuickiego.
W bliżej niewyjaśnionych okolicznościach, lata 30 –te XIV w. wystąpił trend rezygnacji Zakonu z rozległych zamków typu miejskiego (Rogóźno, Pokrzywno) na rzecz przekazywania go gminom. W ten trend gospodarczy wpisuje się również Grudziądz. Przedzamcze zostaje wydzierżawione mieszczanom. Ostateczne uwłaszczenie zamku na rzecz mieszczan nastąpiło w 1793 r. , (uwłaszczenie młynów zamkowych). Nie można również wykluczyć stwierdzenia, że Krzyżacy przejęli tu niedokończony klasztor cysterski, zaginioną na kartach historii fundację biskupa Chrystiana.
Co do terminu zamek miejski. Ten termin wyjaśnił w swojej pracy Jarosław Widawski, w 1973 r. Praca nosi tytuł: Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku.
Wg J. Widawskiego określenie „zamek miejski” dotyczy położenia obiektu w obrębie miasta. Zamków będących własnością miast w Polsce nie było. 
Temat gdanisk grudziądzkich, opracowany i opublikowany w Roczniku Grudziądzkim, w 2007 roku, już się zadomowił w promocji zabytków Grudziądza, o czym świadczą m.in. podane niżej strony internetowe.
http://www.odznaka.kuj-pom.bydgoszcz.pttk.pl/opisy/1b/grudz.htm
http://www.odznaka.kuj-pom.bydgoszcz.pttk.pl/opisy/1b/grudz.htm
http://kpbc.umk.pl/publication?id=76193&from=FBC
http://www.fotosik.pl/u/wirus/zdjecie/23/album/161084
http://www.polskieszlaki.pl/zamek-w-grudziadzu.htm
http://www.travelforum.pl/zamki-polskie/3829-grudzi-dz.html
 
Kończąc, można się zastanowić, czy warto w artykułach polemicznych nawet ośmieszać pokazany stan badań o zabytkach miasta i spychać go okresu z 2 poł. XIX w. i 1 poł. XX w. Przyjmując logikę  adwersarzy, można sobie zadać pytanie: Po co wydawane  np. setki tysięcy złotych na badania archeologiczne, w tym obecne, prowadzone podczas modernizacji linii tramwajowej, jeśli urzędowo obowiązuje historia miasta wg stanu badań Xavera Froelicha, z 1868 roku?
 
                                                                                  Opisy do zdjęć rycin i planów
 
Plan 7. Spichrz przy Bramie Wodnej wg Z. Radackiego. Pocz. lat 50-tych XX w.
Plan 8. Plan katastralny z 1772 r. Kadr.
Plan 9 . Plan katastralny z 1872 r. Kadr.
Fot. 10. Ganek do gdaniska przy ul. Ratuszowej. Stan w 1941 r. Fot. E. Fricke.
Plan. 10. Plan Hoppego z lat  1626/27. Za Z. Radackim.
Ryc. 3. Rekonstrukcja zamku radzyńskiego wg C. Steinbrechta
Ryc. 4. Grudziądzkie „Gdanisko” Rys. C. Wiśniewska. 1956 r.