Średniowieczna szkoła kolegiacka na terenie obecnego Grudziądza [cz. 5]

Przygraniczne położenie danej miejscowości stwarza wiele problemów przy odtwarzaniu jej historii. Podobnie jest z Grudziądzem i jego dziejami do XIII w. włącznie.
            W 1965 roku obchodzono rzekome 900 lecie Grudziądza. 900 rocznicę wyznaczono świadomie na podstawie fałszywego dokumentu, tzw. falsyfikatu mogileńskiego. Po roku 1990 częściowo tylko wycofano się z akcentowania tej pseudometryki miasta, likwidując nazwę osiedla mieszkaniowego, Osiedla 900-lecia. Natomiast na oficjalnej stronie internetowej nadal figuruje w kalendarium historycznym  rok 1065. Jest też w tym kalendarium pustka w latach 1065-1291, tak, jakby w historii Grudziądza w tym czasie nic istotnego się nie wydarzyło.
http://grudziadz.pl/
W zasadzie w podobnym tonie ujęła historię Grudziądza w XIII w. I. Fijałkowska, w artykule opublikowanym w 16 Tomie Rocznika Grudziądzkiego z 2012 r., s.195-196:
       "[...] Najstarszym dokumentem dotyczącym Grudziądza jest przywilej wystawiony 18 czerwca 1291 r. przez mistrza krajowego w Prusach Meinharda z Querfyrtu, nadający miastu prawo chełmińskie [ przypis 7: Archiwum wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Układ urbanistyczny zespołu Starego Miasta Grudziądza, wyk. D. Chmielewski, 30.09.2004 r.]. Już wcześniej na tym terenie było rozwinięte osadnictwo związane z grodem na obecnym Wzgórzu Zamkowym, co potwierdziły badania archeologiczne [przypis 8: Ostatnie badania archeologiczne, potwierdzające wcześniejsze hipotezy, przeprowadził w latach 2007-2009 dr Antoni Pawłowski, później Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W trakcie badan odsłonięto złożony układ nawarstwień kulturowych o różnej genezie i chronologii. Stwierdzono ślady osadnictwa z okresu neolitu, epoki brązu i wczesnej epoki żelaza – kultura łużycka i pomorska; z okresu wpływów rzymskich. Potwierdzono również osadnictwo z okresu wczesnośredniowiecznego  datowane od VI/VII do poł. XIII w. Pozostałości osady odkryto pod nawarstwieniami datowanymi na okres późnośredniowieczny, związany z budową zamku. Patrz M. Wiewióra, Stratygrafia kulturowa na Górze Zamkowej, [w:] Opracowanie wyników badań archeologiczno-architektonicznych na Górze Zamkowej w Grudziądzu, stanowisko 1. Część 1(1): opracowanie wyników badań, Toruń 2010, s. 5.]. [...]"
Autorka artykułu w przypisie powołała się m.in. na A.J. Pawłowskiego. Ten zmarły w trakcie prowadzenia badań na Górze Zamkowej, ( zmarł w lipcu 2008 r.), nie stwierdził kategorycznie, że odnalazł ślady  grodu.
W sprawie ewentualnego grodu w 2007 r. dr A. J. Pawłowski napisał, s. 13.:
            „[...]. Prowadzone w okresie od 18 kwietnia do połowy sierpnia 2006 r. nadzory archeologiczne w trakcie rozbiórki kopca ziemno-gruzowego obejmowały swym zasięgiem jedynie relikty wieży Klimek, dlatego tez trudno wnieść nowe treści dotyczące zabudowy zamku właściwego. Takie informacje mogą dopiero dostarczyć szeroko płaszczyznowe badania archeologiczno-architektoniczne, które z jednej strony mogą zweryfikować wyniki badań H. Jacobiego a z drugiej wnieść wiele nowych informacji dotyczących rozplanowania zabudowy średniowiecznej w obrębie warowni grudziądzkiej, częściowo znanej z historycznych opisów i inwentaryzacji oraz przedstawień ikonograficznych. Dopiero konfrontacja tych wszystkich danych umożliwiłaby przeprowadzenie wielowątkowych rozważań zarówno w kwestii zastosowanych w średniowieczu rozwiązań architektoniczno-przestrzennych, jak też chronologicznych. Być może zostałaby wyjaśniona sprawa ewentualnej osady łużyckiej i wczesnośredniowiecznego grodu grudziądzkiego, o istnieniu którego informują źródła pisane.[...]”
Podobnie jego następcy na tym stanowisku archeologicznym  nie odnaleźli śladów grodu. Pozostałości osadnictwa to nie to samo, co pozostałości grodu. Ślad po palenisku to też ślad osadnictwa, odnotowywany w sprawozdaniach archeologicznych.
Pisząc o artykule I. Fijałkowskiej z 2012 r., zawierającym przestarzałe poglądy badawcze trzeba również zaznaczyć, że opublikowany w tym tomie 20 artykuł Berharta Jähninga, badacza niemieckiego z Berlina, (Przywilej grudziądzki z 18 czerwca 1291 roku),  jest jeszcze bardziej przestarzały. Jest to polskie tłumaczenie artykułu z 1991 r.
Brak śladów piastowskiego grodu na tym obszarze koresponduje z wynikami polskich naukowców z 2 poł. XX w., z jakiegoś powodu nie ujmowanych w opracowaniach dotyczących średniowiecznego Grudziądza.
Już 8 lat po hucznych obchodach rzekomego 900 - lecia Grudziądza prof. Henryk Łowmiański udowodnił, że Grudziądz nie mógł należeć do państwa Piastów w XI w. Ten teren nie należał do Polski, podzielonej na podstawie testamentu Bolesława Krzywoustego w 1138 r. Grudziądz, położony przy zakolu Wisły jest w tak charakterystycznym miejscu, że nie jest potrzebna nazwa miejscowości na mapie, (mapki: 1-2).
Badania terenów przygranicznych rozwinęła prof. Łucja Okulicz-Kozaryn (obwoluta książki 3), która potwierdziła wyniki badań H. Łowmiańskiego. H. Łowmiański zajmował się państwem Piastów a Ł. Okulicz-Kozaryn dziejami Bałtyjskach Prusów. Wyniki badań tych naukowców wzajemnie się uzupełniają w wątku dotyczącym terenu Grudziądza. Zapewne ze szkodą dla historiografii Grudziądza ich wyniki badań są pomijane.
Na s. 123 swojej pracy z 1997 r., pt.:  Dzieje Prusów Ł. Okulicz-Kozaryn napisała:
 
            „[...] W VI w. Estowie przekroczyli Wisłę i część z nich na stałe osiadła wzdłuż lewego jej brzegu, aż po Lębork, Kościerzynę, Chojnice i Świecie. Trwały dowodem ich obecności są nazwy miejscowe (Labunki, Labuń, Memet, Rytel, Wiąg, Trsew-Tczew, Gmewo-Gniew, Grudziądz i wodna (Motława, Węgiermuca, Szpęgawa, Jezioro Mojusz, Pomysk, Imienie, Kartowo, Memino, Gobrowo, Giełduń) o etymologii zachodniobałtyjskiej, powstałe między VI a X wiekiem. [...]”
 
Ten wyrażony pogląd podbudowała wynikami badań innych historyków, podając opracowane przez nich mapki, w tym dziejopisa historyka i kartografa C. Hennenbergera z z XVI w. Hennenberger Gródek umieścił na swojej mapie rekonstrukcyjnej Prus przed podbojem krzyżackim w okolicy obecnego Rządza, (mapka 4). Zaznaczył również widły Osy. Jeszcze w XX w., w tym w polskiej pisowni używano nazwy Ossa.
Te wyniki badań są również zgodne z wynikami M. Gimbutas, litewskiej archeolog, (mapka 5).
Teren obecnego Grudziądza został przyłączony do państwa Piastów dopiero ok. 1163 r. przez ks. Bolesława Kędzierzawego. Ten przygraniczny teren pruski był kontrolowany zapewne przez dowódcę wojsk ks. Bolesława Kędzierzawego – Hugo Butyr, mającego swoja siedzibę w obecnym Kałdusie k. Chełmna, (mapka  6).
Teren Grudziądza również w latach 1231-1253 niezbyt przejrzyście należał w świetle badań G. Labudy i M. biskupa do ziemi chełmińskiej. Badaczy ci na swojej mapce ujmowali też widły Osy. Ten ważny szczegół topograficzny jest często pomijany na wielu mapkach, w tym autorstwa tych badaczy,(mapka 7). Negocjacje  prawne dotyczące ostatecznego przebiegu granicy między Prusami a ziemią chełmińską, po zamianie Grudziądza na Kwidzyn w grudniu 1255 r., trwały jeszcze kilkanaście lat po formalnym zawarciu umowy między Krzyżakami a biskupem pomezańskim Ernestem, (mapka 8-9).
Na mapce ks. Stanisława Kujota mamy wyklarowaną pod koniec XIII w. linię graniczną między Prusami a ziemią chełmińską, (mapka 10).
Biorąc pod uwagę zaprezentowane tu wyniki badań można zgodnie z ich postępem napisać:
 
Brak śladów grodu piastowskiego w Grudziądzu koresponduje z wyniki badań takich polskich badaczy jak Ł. Okulcz-Kozaryn i H. Łowmiaski, którzy w swoich badaniach wykazali, iż teren w widłach Osy należał do pogańskich Prusów. Został on na zasadzie płacenia trybutu podporządkowany Piastom przez księcia Bolesława Kędzierzawego, około 1163 r.
W świetle tych badań bitwa między Krzyżakami a Prusami na Rządzu w 1243 r. odbyła się we właściwym miejscu, w miejscu przeprawy przez Wisłę, na terenie bezpośrednio przy granicy z Prusami. Nieprzypadkowo granica miejska Chełmna była do Jeziora Rządz.
 
Zbędne jest uporczywe pisanie o piastowskim grodzie w Grudziądzu, skoro kwerenda historyczna, przeprowadzona przez wybitnych profesorów, znawców tematu oraz dotychczasowe wyniki badań archeologicznych temu przeczą.
 
W następnym odcinku podam przyczynę, dlaczego w temacie o szkole kolegiackiej, w tym odcinku nic nie napisałem o szkole. Odcinek natomiast dotyczy wyłącznie geografii historycznej.
Opis map i ilustracji.
1.      Podział Polski wg testamentu Bolesława Krzywoustego w 1138 r., s. 247.
2.      Rozbicie dzielnicowe Polski w 1227 r., s. 265.
3.      Obwoluta książki Ł. Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów.
4.      Mapa Prus Hennenbergera.  Ryc. 3, wklejka po s. 28.
5.      Bałtowie po zakończeniu ekspansji słowiańskiej w X-XII w., s. 30.
6.       Przypuszczalny kierunek wyprawy Bolesława Kędzierzawego do Prus i podporządkowany mu trybutarnie obszar, s. 251.
7.      Granica pomorsko-krzyżacka w latach 1231-1253, s.351.
8.      Granica pomorsko-krzyżacka w latach 1254-1308, s. 368.
9.      Podziały kościelne Prus krzyżackich w początkach XV w., s. 442.
10.  Osadnictwo miejskie w Prusach (XIII-XVIII w.), s. 425. Mapka wg ks. St. Kujota