Zamek w Grudziądzu [odc. 22]

VIII. Teren d. klasztoru benedyktynek, jako pierwotnie zamek.
Analogia do rozplanowania zamku krzyżackiego w Toruniu.
Teren d. klasztoru benedyktynek posiada ubogą historiografię. Przedmiotem badań jest dopiero wiek XVII-XVIII, kiedy sprowadzono benedyktynki i zbudowano klasztor  w latach dwudziestych XVIII w. W przypadku średniowiecza odnotowuje się połączenie kościołów Św. Ducha i św. Jerzego w 1345 r. Można się nawet spotkać dowolną interpretacją faktów, nie mających potwierdzenia źródłowego[1].
Na temat terenu klasztoru X. Froelich napisał:
b) Kościół Św. Ducha, kościół klasztorny zakonu benedyktynek, kościół garnizonowy. Kościół Św. Ducha, jako samodzielna parafia istniał tylko do pożaru miasta 1341 r. i następnie został wcielony w system kościoła św. Mikołaja. O użytkowaniu jego  przez protestantów omawiano   w poprzednich wiadomościach. Zakonnice benedyktynki z  macierzystego domu Torunia otrzymały ten kościół z przynależnymi nieruchomościami farnymi przez żonę starosty Jana Działyńskiego, która 12 marca 1624 r. za zezwoleniem biskupa  Kuczborskiego nabyła od proboszcza Dorpowskiego dla nowej budowli kościoła i klasztoru za roczny czynsz 40 florenów polskich.  Konsens biskupa opierał się na otwarcie wypowiedzianym celu tego odstąpienia, interesy katolickiego kościoła w Grudziądzu, który kacerstwem jest zarażony, popierać. Prawdopodobnie zostały zabudowania klasztorne zaraz po nabyciu pobudowane. Naprzeciw  klasztoru powstał hospital, w którym później na mocy im udzielonego przywileju założono tak zwany wyszynk zakonny. W 1638 r. otrzymał klasztor zakonnic  w Grudziądzu zezwolenie na posiadanie dwóch wiosek i wolno im było za 15 000 guldenów majątki zakupić. Majątek Turznice przez długi czas należał do klasztoru. Przed pożarem miasta w 1659 r., przy którym klasztor i jego kościół spłonął, obejmował pomieszczenia dwóch obok kościoła położonych posiadłości ziemski, po pożarze rozpostarł się przez całą od miejskiej  bramy wzdłuż mur ciągnącej się ulicy Tragarzy [Trägergasse], także tylko wolne miejsce dla miejskiej straży zostało a do tego bezpośrednio obok miejskiego muru łączył się browar klasztor, remiza wozów, stajnie i jedno skrzydło klasztorne. Obecna posiadłość ziemska Paarmannsche Grundstück wkraczała już wówczas   w podwórze klasztorne. W szkole przemysłowej było mieszkanie ksieni, przed kościołem, głębiej w ulicę był dom z mieszkaniami kaznodzieja i organisty, z którego siedem małych gospodarstw, tak zwane Budy przez ciasną furtkę klasztorną przedzielone, równolegle z kościołem do Bramy Wodnej się ciągnęły. Tylko posiadłość kupca Kadisch i za nią położone zabudowania jeszcze z tego się utrzymały. Także przy Bramie Wodnej położona wieża, której resztki obok kościoła oznaczone są prawdopodobnie rzeźbą obrazową  i zostały wciągnięte w granice kościoła. Naturalnie przejęcie tego w posiadanie nie obyło się bez sporu handlowego. Dwa w tych latach 1666 i 1667 wiszące procesy zostały ugodowo zakończone, przez co miasto „dla zachowania dobrego spokoju” klasztorowi zakonnic zezwolono na użytek muru miejskiego, jak i wieży i gruntów, na których znajdowała się dawniej ulica Tragarzy [Trägergasse] za roczny czynsz 300 florenów dla uznania wyższej własności odstąpił, a klasztor zobowiązał się do zamykania furty w wieży, w ten sposób nabyte grunty w nagłym wypadku dla obrony miasta je odstąpić, mury miejskie utrzymywać i aby umożliwić ruch przy ulicy Bramowej, usunąć dębowe pnie, także te 3 kroki szerokie schody dookoła domu kapłańskiego usunąć. Od góry na zewnątrz muru miejskiego otrzymał klasztor 15 Meßruthen na użytek, część muru okryta, także i cała góra miały pozostać własnością miasta, w miejscu gdzie zostały założone ustępy, miał klasztor pobudować cysternę, która od czasu do czasu by czyścił.
            W 1774 r. był Anselm  Lopaczewski kaznodzieją klasztornym. Klasztor posiadał 12 prawdziwych sióstr zakonnych, 16 poświęconych śpiewaczek, pomiędzy nimi członkinie rodzin szlacheckich: von Kleist, von Czapski, von Lęski, von Działowski i von Jasiński, także dwie z nich złożyły uroczyste śluby zakonne. Załączamy spis, z którego równocześnie uwidocznione jest zajęcie zakonnic.
Eva Radowicka, abbatissa (opatka)
Marianne Piwnicka, priorissa (przeorysza)
Theresia Piwnicka, assistrix abbatissae (podopatka)
Magdalena Trzinska, subpriorissa, (zastępca przeoryszy)
Anna Szewowna, custos portae, (odźwierna)
Marianna Łukowska, dispensatrix culinae (szafarka kuchni)
Eva Nagurska, custodissa  conventualis (dozorczyni)
Marianna Skolska, magistra novitialis conventualis (mistrzyni nowicjuszek zakonnych)
Anna Sielska magistra saecularium puellarum (nauczycielka dzieci miejskich)
Eva Czapska, cantorissa (pierwsza śpiewaczka)
Marianna Charzewska, praefectrix templi, (zakrystianka)
 Julianne Sadowska, adjutrix (pomocnica)
             W 1804 r. ukończyła najmłodsza zakonnica, która od 11/2 roku była w klasztorze 24 lata, najstarsza 62 lata w klasztorze 91 lat, przełożona 44 lata w klasztorze 63 lata. Państwo pruskie zniosło klasztor, ostatnie zakonnice opuściły w latach 30 tego stulecia Grudziądz  a budynki klasztoru zostały przydzielone seminarium nauczycielskiemu, obecnie z wyjątkiem opróżnionych lokali dla szkoły przemysłowej, mieszkań dla nauczycieli są używane. Kościół zakonny przeznaczono jako kościół ewangelicki dla tutejszego garnizonu[2].
Zasadniczo jest to cała dotychczasowa wiedza o tym obszarze, funkcjonująca w historiografii miasta.
Do wskazania, że klasztor benedyktynek z XVII-XVIII w. jest zapewne na murach dawnego zamku średniowiecznego pomocne są plany klasztoru z XVIII w., plan katastralny   z 1872 r., (rys. 87-89), oraz  plan rekonstrukcyjny H. Jacobiego z 1941 r., (rys. 90), pokazujący powiązanie zamku na Górze Zamkowej z miastem. Ten ostatni plan, jako źródło historyczne jest cenny z tego powodu, iż H. Jacobi nie dokonywał tu rekonstrukcji murów, zrobił ich inwentaryzację. Nowe światło na ten obszar rzucają również badania archeologiczne, przeprowadzone w pierwszej dekadzie XXI w. na dziedzińcu Muzeum.
Poniżej przegląd planów z komentarzami:
Rys. 87. Plan katastralny z 1872 r. Kadr z obszarem Grudziądza w obrębie murów obronnych. Całość w Atlas Historyczny Miast Polskich.[3] 
Rys. 88. Plan katastralny z 1872 r. Kadr z obszarem Grudziądza w obrębie murów obronnych. Całość w Atlasie Historycznym Miast Polskich[4].
Plan ten, jako źródło historyczne jest inwentaryzacją istniejących wówczas jeszcze murów obronnych Grudziądza. W przypadku Bramy Wodnej pokazuje on, że jej szyja, którą tworzył też Spichrz Zamkowy nie ma wylotu na południe. Na mapie jest również naniesione gdanisko przy Bramie Wodnej, (rys. 89).
Rys. 89. Kadr z planu katastralnego z 1872 r. z zaznaczoną Bramą Wodną z gdaniskiem.

Rys. 90. Plan H. Jacobiego z l. 1941-43 [5]
Podobnie jak na planie z 1872 r., Brama Wodna nie posiada bezpośredniego wylotu  w kierunku południowym. Taka sytuacja powinna charakteryzować tę bramę, jako od początku miejską. Tak jednak nie było. Potwierdzają ten fakt plany i rysunki  z XVII-XVIII w.
[Dodane do odcinka 22, w sierpniu 2013 r. Późna datacja budowy zamku wysokiego w świetle badań archeologicznych z lat 2007-2009, upoważnia do poszukiwań zamku starszego, aniżeli z lat 70-90 XIII w. Zachowany najstarszy most murowany w Polsce (Bramy Toruńskiej), informacja z XVII w. o najstarszej zachowanej budowli sakralnej, (kaplicy św. Michała Archanioła), przy szpitalu Świętego Ducha upoważniają do poszukiwania tam właśnie  zamku, z początku 2 poł. XIII w. Upoważnia do tego też stała obecność w Grudziądzu polskiego rycerza Piotra z Grudziądza. W XIII w. ten obszar, w rozlewisku Ossy, też na wzniesieniu posiadał również dobre walory obronne.Od strony prawnej obszar ten w 2 poł. XIII w. był w posiadaniu Zakonu, dopiero w 1poł. XIV w. przekazany mieszczanom a kwartał po wschodniej stronie, między ulicami Klasztorną, Szkolną i Groblową, Krzyżacy odstąpili miastu dopiero w 1415 r.]
 

[1] Zob. T. Chrzanowski, M. Kornecki [red.],  Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T.11, z. 7 Powiat grudziądzki, Warszawa 1974, s. 13. Cyt: A.  KOSCIÓŁ FIL. P.w. Św. Ducha (fig.170. Pierwotnie szpitalny, zapewne drewniany, wzniesiony być może w końcu w. XIII; wzmiankowany 1345, zapewne   w związku z budową murowanego. 1569-95 i 1608-24 w posiadaniu ewangelików. Przebudowany zapewne wkrótce po przejęciu przez benedyktynki 1624. […].  Dowolność interpretacji źródła polega na tym, że informacje w tekście  źródłowym nie upoważniają  do stwierdzenia, że  w 1345 r. zapewne zaczęto murować kościół. Podobnie potraktowano    w katalogu zabytków spichrze. Cyt: SPICHRZE (fig. 39,41), ul. Spichrzowa. 1346-51 budowa „spichrza Bornwalda” (niezidentyfikowany). 1365 rozpoczęcie budowy dalszych spichrzów, za zezwoleniem komtura Henryka z Bovetin. 1504 wzmiankowanych czternaście spichrzów murowanych. Z wyjątkiem sześciu spalone 1569, następnie do w. XVIII odbudowane oprócz dwóch, usytuowanych przy bramie Wodnej […]. (Tamże, s. 30) Również w tym przypadku podano informacje, które nie występują w źródle pisanym. Źródło nie mówi    o budowie spichrzy w 1365, komtur Henryk von Boventin nie wydał zezwolenia na budowę spichrzy w 1365 r., ponieważ komturem był w l. 1346-1351. Dokument mówi wyraźnie, że spichrze zbudowano przed 1346 r. dla potrzeb komturii. Również w rysie historycznym, dotyczącym spichrzy pomija się ustalenie    Z. Radackiego   z 1959 r., że spichrze przy Bramie Wodnej 9-11 zbudowano na początku XIV w. Podanie przykładu katalogu zabytków jest istotne  z tego względu, iż ta pozycja jest podstawową przy opisie zabytków zarówno w Gminnym Rejestrze Zabytków, jak i w Krajowym Rejestrze Zabytków Nieruchomych.
[2] X. Froelich, s.116-117.
[3] Całość zob. Atlas Historyczny Miast Polskich, plan 16.
[4] Tamże, plan 16.
[5] H. Jacobi, s.144.