Zamek w Grudziądzu [odc. 24]

W przedstawionej analizie nie straciło na aktualności stwierdzenie X. Froelicha odnośnie  przeznaczenia Bramy Wodnej, iż służyła ona jako prowadząca do zamku. Nie jest jednak powiedziane dosłownie, że dotyczy to zamku wysokiego w części północnej Grudziądza. Brama ta prowadziła bezpośrednio do zamkowego Młyna Dolnego i Spichrza Zamkowego a to były elementy infrastruktury zamku krzyżackiego. Dlatego taka jej funkcja mogła być wymieniona w źródłach krzyżackich[12]. Brama ta posiada ciekawy szczegół, może z czasów późniejszych. Haki do zawiasów skrzydeł wrót są zamontowane od strony zewnętrznej a nie od strony wewnętrznej.
            Również plan samego klasztoru benedyktynek, historia jego budowy, zachowane elementy architektoniczne mogą wskazywać, że mamy do czynienia z przebudowanym dla potrzeb nowożytnego klasztoru benedyktynek średniowiecznym zamkiem. Do takiego stwierdzenia już na początku uprawnia zastane przez benedyktynki gdanisko przy Bramie Wodnej, zbudowanie przez Krzyżaków spichrzy przed rokiem 1346, w tym Spichrza Zamkowego. W trakcie budowy klasztoru w latach dwudziestych XVIII w. odnotowano odkrycie fundamentów wcześniejszych budowli. Nie powinno to budzić zdziwienia, gdyby to była jednoczesna  rozbiórka wcześniejszych budowli. Sprzeczne opinie może budzić fakt istnienia wieży przy kościele szpitalnym Św. Ducha. Wieże kojarzono z majestatem władzy, wywyższeniem i np. zakony żebracze w swoich kościołach nie budowały wyniosłych wież. Szpitale lokowano poza murami miejskimi. W Grudziądzu szpital jest w obrębie murów. Te anomalie pozwalają na krytyczne spojrzenie na ten fragment obszaru Grudziądza średniowiecznego. Nawet mury obronne są tu potężniejsze od pozostałych murów miejskich    i co bardzo istotne, nawet od zachowanych po stronie wschodniej murów obronnych zamku na Górze Zamkowej, (rys. 101).
101. Mur obronny na terenie d. klasztoru benedyktynek. Fot. M. Szajerka. 
Wg orzeczeń sądowych z lat 1666-1667 benedyktynki były obowiązane utrzymywać  w należytym stanie mury obronne przylegające do klasztoru[13]. Z tego można wnioskować,   że nie wolno im było ich zabudowywać. Wypływa stąd też wniosek, że również mieszczanom nie wolno było budować spichrzy na murach obronnych. Dlatego potoczne stwierdzenie,  że spichrze nadwiślańskie zastąpiły średniowieczne mury obronne koliduje z obowiązującym wówczas prawem. Część spichrzy zbudował Zakon dla potrzeb zamku a następnie w latach 1346-1351 przekazał miastu. Natomiast w części północnej zbudował Kościół dla gromadzenia dziesięcin z diecezji chełmińskiej.
            Dla historii tego fragmentu Grudziądza istotna jest odnaleziona tu lokalizacja najstarszego obiektu sakralnego – kaplicy św. Michała. Kaplica została opisana w pracy M. Szajerki[14]. Z uwagi na istotę zagadnienia, tekst rozdziału z cytowanej pracy jest tu powielony.
Najstarszym obiektem w Grudziądzu była kaplica p.w. św. Michała Archanioła. Do 1998 r. badacze uważali, że była ona integralną częścią kościoła p.w. św. Mikołaja. W 1928 r. ks. J. Mańkowski napisał o niej: Przylegała do kaplicy Kostków, nieco dalej ku drzwiom bocznym stała kaplica św. Michała Archanioła, bardzo stara, należąca przed reformacją do różnych cechów rzemieślniczych, które tu swoje nabożeństwa odprawiały i ojej utrzymanie się starały. Później razem z bractwami podupadła, zmieniono ją na parafialną szkołę, a w roku 1659, gdy szpital Św. Ducha zgorzał, służyła, służyła jako schronisko dla ubogich. Dopiero około  r. 1673 odnowiono i oddano nowo utworzonemu bractwu św. Michała, które tu urządzało swoje obchody i nabożeństwa. Dzisiejszy ołtarz, przedstawiający św. Michała Archanioła z szyszakiem srebrnym na głowie, z srebrnym mieczem i sandałami, pochodzi jeszcze z owych czasów. Sprawił go ówczesny proboszcz Krygier. I tę prastarą kapliczkę, chociaż znajdowała się jeszcze w dobrym stanie, obalono zarówno z innemi kaplicami        w r. 1796[15].
Uznanie kaplicy św. Michała Archanioła za rozebraną w XVIII w. wynikło z mylnego zrozumienia lustracji kanonika J. L Strzesza z 1667 r.[16] Lustrator ten o kaplicy tej napisał dwukrotnie. W kwestii finansowej ujął ją przy kościele p.w. św. Mikołaja a drugi raz, już w ujęciu topograficznym, w pobliżu szpitala i kościoła p.w. Św. Ducha. Cytowany wcześniej ks. J. Mańkowski zapis odnoszący się do  kwestii finansowej potraktował jako lokalizacje topograficzną. W aspekcie prawnym kaplica p.w. św. Michała Archanioła była prepozyturą kościoła p.w. św. Mikołaja, czyli należała do kolegiaty, (rys. 102-103).
Zapis kanonika Strzesza ,w tłumaczeniu z łaciny na język polski, pozwalający na dokładną lokalizację kaplicy jest następujący: Kościół Św. Ducha przy Bramie Toruńskiej,  z mocnymi murami przypadł jak wyżej wspomniano zakonnicom reguły św. Benedykta w roku 1619. Dawniej istniało przy nim probostwo, lecz po pożarze  miasta kościół został połączony  z kościołem parafialnym w jeden na mocy przywileju w 1345 roku co publicznie ogłoszone  i przedłożone przez pełnomocników królewskich w 1606 i 1609 roku.
Drewniany szpital przy tym kościele między murami  wyposażony  w pokoje na górze   i w podziemiach ocalał w pożarze 1659 r. Z czterech stron ograniczony podwórcem  kaplicy św. Michała , połączony z kościołem parafialnym[17] Ubodzy zostali przyjęci niestosownie do godności miejsca, do wnętrza starej kaplicy św. Michała[18].
W przypadku kościoła p. w. św. Mikołaja istniała tam także kaplica  p.w. św. Michała. Znajdowała się ona po stronie północnej kościoła. Była to budowla przykryta blachą miedzianą i posiadająca kopułę[19]. Zestawienie chronologiczne z lustracja kanonika Strzesza  z 1667 r. świadczy, że kaplicy św. Michała przy kościele p.w. Św. Ducha w 2 połowie XVII w. już nie było. Obecnie dawna kaplica p.w. św. Michała Archanioła jest piwnicą przy  ul. Klasztornej 6[20]. Szczęśliwie przetrwała do naszych czasów i można dokonać jej opisu.
Jest to pomieszczenie o wymiarach wewnętrznych: długość na osi wschód zachód  5,3 m, szerokość 4,87 m, wysokość 2 m. Piwnica zbudowana jest z cegieł na fundamencie kamiennym, o sklepieniu krzyżowym. Z uwagi na otynkowanie ścian niemożliwe jest podanie wymiarów cegieł i sposobu ich wiązania. Mury mają grubość od 1-2 m[21]. Kaplica posiadała cztery wyjścia. Największy portal był na ścianie zachodniej. Na ścianie północnej znajdują się dwie wnęki oświetleniowe, (rys. 104-105)). Swoimi rozmiarami kaplica ta przypomina kościółek p.w. św. Jana w Budzistowie, dawnej siedzibie książąt Pomorza Zachodniego. Budzistów był pierwotnym Kołobrzegiem. Tamtejszy kościół o wymiarach  5 x 8 m w 1222 r. ufundowała księżna Mirosława, córka Mieszka Starego[22].
Można przyjąć, że kaplica p.w. św. Michała Archanioła powstała przed 1222 r. Jej patrocinium nosi charakter misyjny. Natomiast lokalizacja nad brzegiem Starej Osy ma zapewne związek z misją św. Wojciecha do Prus w 997 r. Wg Jana Długosza św. Wojciech misję tę rozpoczął od okolic  Grudziądza: [...] Gdy przeprawił się przez Osę i poprosił, aby ze względu na ubóstwo uwolniono go i jego towarzyszy od przewozowego, wtedy otrzymał od wioślarza ciężkie uderzenie w głowę[23].
Wiarygodność przekazu J. Długosza z XV w. umacniają również następujące fakty. Kaplica p.w. św. Michała Archanioła była w pobliżu zanikłej obecnie ul. Tragarzy, natomiast obecny Dragacz na drugim brzegu Wisły nosił nazwę Tragosz. Mieszkańcy tej miejscowości trudnili się zapewne przeprawami przez Wisłę[24].
Kaplica ta jest zapewne przykładem jednonawowych kościołów romańskich, pełniących na terenie ziem polskich funkcje kościołów grodowych, wiejskich, kaplic przy rezydencjach lub kaplic pomocniczych[25]. Oprócz kościoła w Budzistowie ślady analogicznego kościoła odkryto w 1991 r. we Wleniu na Śląsku. Znajdował się tam na Górze Zamkowej kościół NMP, wybudowany przed 1217 r. Jego nawa posiadała wymiary 5,6 x 5,6 m i mury    grubości  0,95 m[26].
W świetle przedstawionych badań wynika, iż kanonik J. L. Strzesz miał rację, określając tę kaplicę jako najstarszą w Grudziądzu[27]. W oparciu o spisaną przez niego lustrację można ustalić położenie kaplicy, chociaż nie było przeprowadzonych badań archeologicznych. Zapis Strzesza wyraźnie wskazuje na plac wyodrębniony z terenu klasztoru benedyktynek: Kościół Świętego Ducha przy Bramie Toruńskiej z mocnymi murami przypadł, jak wyżej wspomniano zakonnicom reguły św. Benedykta w roku 1619. Dawniej istniało przy nim probostwo, lecz po pożarze miasta kościół został połączony z kościołem parafialnym  w jeden na mocy przywileju 1345 roku co zostało publicznie ogłoszone i przedłużone przez pełnomocników królewskich  w 1606 r. i 1609 roku.
Drewniany szpital przy tym kościele między murami wyposażony w pokoje na górze   i w podziemiach ocalał w pożarze w 1659 roku. Z czterech stron ograniczony podwórcem kaplicy św. Michała. Połączony ścianą z kościołem parafialnym. Ubodzy zostali przyjęci niestosownie do godności miejsca, do wnętrza starej kaplicy św. Michała.
Plac po zniszczonym budynku za zgodą zarządcy przypadł przebywającym tam wówczas zakonnicom za sumę 150 florenów polskich wniesioną przez Wielebną i religijną Katarzynę Działyńską przeoryszę tegoż klasztoru. Sumę przekazano na ręce Andrzeja Więckowicza ówczesnego proboszcza w celu uspokojenia jego w dniu 5 marca 1669 w Grudziądzu.
Plac opłacony i uzyskany za tę sumę wspomniany proboszcz wziął na siebie. Sprawował opiekę nad okolicznymi mieszkaniami ubogich.
Wyżej wymieniony szpital pobierał podatek od sum pierwotnych pobieranych corocznie, które są tego rodzaju: suma 2000 florenów polskich złożona przez znakomitą Zuzannę z Szczepańskich podkomorzynę chełmińską i kapitanową grudziądzką w sądzie w Toruniu w dniu 23 lipca 1642 roku z podatkiem 100 florenów. Suma 100 florenów pożyczona z dóbr Honoraty Anny z Klebowa, zabezpieczona podpisem na zeznaniu z podatkiem 7 florenów w dniu 4 czerwca 1651 r.
Sumę 445 florenów pożyczono z dóbr Honoraty Anny z Goltznicowa w dniu 12 listopada roku 1647 zabezpieczona i uzyskana dzięki obowiązkowemu podziałowi dóbr w 1658 r.  z wieczystym podatkiem 30 florenów.
Suma 150 florenów z dawnych dóbr rodziny Jana Kellera, złożona w dniu 24 sierpnia 1651 roku, którą wniósł ówczesny właściciel Krzysztof Lange z podatkiem rocznym 10 florenów   i 15 gr.
Suma 100 florenów z dóbr rodziny Andrzeja Dybowskiego zabezpieczona podpisanym zeznaniem w dniu 5 listopada 1648 r. z podatkiem 7 florenów[28].
Sytuacja prawna przedstawiona w cytowanym źródle znajduje odbicie we współczesnym układzie parceli, czytelnym na planie klasztoru z 1974 r., (rys. 102). [29]
102. Plan klasztoru benedyktynek, obecnie  teren muzeum w 1974 r. Fioletowym prostokątem zaznaczono teren wydzielony z obszaru klasztoru, który należał do proboszcza kościoła św. Mikołaja. [dodał M. Sz.].
103. Układ parcel z XX-XXI wieku jest taki sam jak na planie katastralnym z 1772 r.[30]
Na planie z 1772 r. zaznaczony teren nie jest zabudowany. Obecna kamienica przy  ul. Klasztornej 6 pochodzi z XIX w. Jej piwnice natomiast pochodzą ze średniowiecza.            
104. Zdjęcie piwnic kamienicy przy ul. Klasztornej 6. Stan w 1998 r. Ściana północna z wnękami oświetleniowymi, przypuszczalnie kaplicy p.w. św. Michała Archanioła.  Fot. M. Szajerka. Ze zbiorów Muzeum im. ks. dr. Władysława  Łęgi w Grudziądzu.
105. Zdjęcie piwnic kamienicy przy ul. Klasztornej 6. Stan w 1998 r. Przypuszczalnie wejście do kaplicy p.w. św. Michała Archanioła od strony północnej. Fot. M. Szajerka. Ze zbiorów Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu.
[Dodane do odc.24: Z opisów wyposażenia kościoła św. Mikołaja, z lat 1667-1672 oraz 1786-87 wynika, że nie było w nim obecnej romańskiej chrzcielnicy. Znalazła się ona na jego wyposażeniu po 1787 r.]
 

[12] X. Froelich, s. 122, cytat: . Za czasów panowania Zakonu wiadomości o stanie miasta nie pozostały, tylko tyle jest pewne, że Brama Wodna , przez która obecnie prowadza drewniane schody, tworzyła  wejście i wjazd do zamku, który obok spichrzy tam prowadził.
[13]Tamże, s.116-117.
[14] M. Szajerka, Grudziądz w XIII-XVIII w., s. 130-134.
[15] Kościoły i klasztory grudziądzkie, [praca zbiorowa], Grudziądz 1928, s. 35-36.
[16] Lustracja kanonika Strzesza, tłumaczenie z łaciny na j. polski dokonane przez H. Ludwińską dla potrzeb Polskiego Towarzystwa Historycznego Oddział w Grudziądzu. Tekst łaciński zob. B. Czapla [ed.], Visitationes episcopatus culmensis Andrea Olszowski episcopo. A. 1667-72 factae, Societas Literaria Torunensis, fontes            VI-X: 1902-1906, s. 289-312.
[17] W tym przypadku określenie kościół parafialny dotyczy kościoła Św. Ducha.
[18] Tekst łaciński zob. B. Czapla [ed.], Visitationes [...], s. 308-309.
[19] Archiwum parafialne: v. Hohenzollernische Visitation ab. Anno 1786 et 1787 IV Folium 32/43. Graudentz, [w:] Akta kościoła św. Mikołaja w Grudziądzu Visitationes 1643-1787, s. 19.
[20] Znajduje się tam Ośrodek Pomocy Społecznej „Caritas”.
[21] Pomiarów ścian dokonał M. Szajerka w 1998 r.
[22] M. Perzyński, W grodzie Mieszków i Bolesławów,  Poznaj swój Kraj: 1999, R: XLII, nr 8, s. 8.
[23] Zob. K. Zielińska-Melkowska, Lokacja Grudziądza w 1291 roku. Studium historyczno-archiwalne. Toruń 1991, s. 11-12.
[24] Zob. S. Cackowski, Inwentarz starostwa grudziądzkiego z r. 1603. Grudziądz 1965, indeks geograficzny s. 73; A. Wolnikowski, Inwentarz starostwa grudziądzkiego z r. 1739. Grudziądz 1963, indeks geograficzny s. 82;
[25] Zob. C. Buśko, Wleńskie kościoły św. Jadwigi, Księga Jadwiżańska. Wrocław 1995, s. 265.
[26] Tamże, s. 264.
[27] Jeśli napis nad głównym wejściem, czyli od strony dziedzińca Muzeum był wypalony w cegle, to istnieje szansa, iż w trakcie badań archeologicznych zostanie on odnaleziony.
[28] Tekst łaciński zob. B. Czapla [ed.], Visitationes [...], s. 309-310.
[29] Zob. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI, z. 7, s. 14.
[30] Atlas Historyczny Miast Polskich,  plan 8.