Zamek w Grudziądzu [odc. 5]

s.86-93.
Na stronach tych X. Froelich opublikował teksty wersji przywilejów lokacyjnych Grudziądza:
- kopii z XV w. oryginału z 1291 r., wydanego przez komtura krajowego pruskiego Meinharda z Kwerfurtu,
- odnowionego przywileju z 1404 r., wystawionego przez wielkiego mistrza Konrada v. Jungingen,
- odnowionego przywileju z 1526 r., wystawionego przez króla Zygmunta Starego.
Przywilej lokacyjny z 1291 r. od strony edytorskiej omówiła K Zielińska-Melkowska[11]. Stylistycznie podobny do tekstu oryginalnego jest odnowiony przywilej z 1404. Najmniej zanany jest tekst odnowionego przywileju z 1526 r. Wynikało to zapewne z faktu, że jako dokument z czasów nowożytnych nie wchodził w sferę zainteresowania mediewistów. Treść tych dokumentów się nie wyklucza a uzupełnia. Można wytypować główne cechy:
- Pomiar miasta zaczynał się od strony południowej, czyli od strony Al. 23 Stycznia, w okolicy dawnej bramy fabrycznej HV. Mierniczy szedł następnie w kierunku wschodnim do Rowu Hermana. Nazwa Bramy Łasińskiej wystąpiła dopiero w dokumencie z 1404 r. i powielona w dokumencie z 1526 r. Lokalizacja tej bramy nie odpowiada lokalizacji  Bramy Łasińskiej, zwanej też Kwidzyńską po stronie północnej. Mamy tu wyraźnie do czynienia z przeniesieniem nazw. Średniowieczni geodeci szli wzdłuż rowu do Jeziora Tuszewskiego a ta droga jest po stronie południowej a nie północnej. Najbardziej precyzyjny jest opis miasta w dokumencie z 1526 r.:
„[…]W dawniejszej mowie naszych poprzedników ustalono najpierw granice miasta i my ten przywilej rozpoczynamy równomiernie  z granicami miasta.
Jak należy wnioskować, to rzeka Ossa przepływa bramą, która zwie się Bramą Łasińską i przekracza most, tak, że granice miasta po prawej stronie wzdłuż wału i rowu aż do młyńskiego spływu i stąd w górę do murowanego słupa obok nowego młyna (obecnie Górny Młyn)  i stąd ukośnie aż do drugiego murowanego słupa, który znajduje się  w pobliżu ogrodzenia, względnie wejścia do ogrodu, następnie w prostej linii do Czarnego Rowu, do Jeziora Tuszewskiego, od tego końca rowu dalej naprzód aż do słupa, który określa granice pomiędzy Pokrzywnem a Grudziądzem. Od tego słupa aż do nowego rowu granicznego, w górę wzdłuż mostu, przez który prowadzi droga polna do Pokrzywna, następnie dalej przez rów graniczny ponad tamą, z którym rzeczka jest włączona, która z Pokrzywnem. W ślad za tą rzeczką aż do dębowej kostki lub kikuta, który z tej strony lasu Kyckholz stoi, następnie              w kierunku zasypanego ziemią dębu, który obok lasu Kyckholz stoi i dalej od pagórka do pagórka, jak to w lesie lub w puszczy usypane są, aż do tzw. Ścieżki Złodziejskiej, która prowadzi drogą pieszą do Wisły, wzdłuż tej i Wisły aż do zamku, gdzie kończy się miejskie terytorium. […]”.
Obecnie nadal Młyn Dolny i Górny są na Trynce. Nie może być więc pomyłki co do kierunku wytyczenia granic miasta. X. Froelich tak bardzo zasugerował się murami obronnymi, iż wbrew przytoczonym przez siebie dokumentom uznał, że przywilej lokacyjny dotyczy głownie obszaru w obrębie murów. Nie dopuścił poglądu, że dotyczyć on może obszaru  w obrębie Rowu Hermana. To zagadnienie podjął M. Szajerka w 2007 r.[12] W opracowaniach nie akcentuje się zbyt mocno faktu posiadania wspólnej granicy miejskiej z Chełmnem. Sprzeczną z tezą o wymierzeniu miasta od strony północnej jest zapis w dokumentach lokacyjnych o wolnym rybołówstwie na Wiśle od ujścia obecnego Kanału Trynka, czyli dawnej Osy, do Jeziora Rządz. Aż do XVIII w. mieszczanie grudziądzcy nie mieli prawa swobodnego połowu przed spichrzami nadwiślańskimi. Jest to odcinek około 400 m. Przywileje lokacyjne milczą o uposażeniu kościoła parafialnego[13]. Dokument z 1524 r. zawiera też informację o ogrodzonych, murowanych słupach granicznych. Zapewne dotyczy to wież granicznych, w tym  w miejscowości Słup nad Osą.
s. 92.
Wg X. Froelicha granice nadane Grudziądzowi były bardzo szczupłe. Przedmieścia Kwidzyńskie i Fryta zostały przyłączone do Grudziądza w 1783 r., prawie 500 lat po wystawieniu dokumentu lokacyjnego. W latach 1320 i 1328 dokonano niewielkiego powiększenia obszaru miejskiego w części północnej.
s.93-94. 
 X. Froelich podał treść dokumentu z 1313 r. dotyczącego ratusza, łaźni oraz kramów                     z mięsem[14]. Dokument ten nie podaje dokładnej lokalizacji domu kupieckiego.
s. 94.
Na tej stronie znajduje się przypis oznaczony jedną gwiazdką, który bez wątpienia zaważył na całej historiografii Grudziądza[15]. Badacze po X. Froelichu, jego przypuszczenie potraktowali prawie jak fakt historyczny i z tym nie polemizowali. Oto treść tego przypisu wg tłum. A. Wolnikowskiego:
*) Gdy Grudziądz otrzymał prawa miejskie, brano bez wątpienia pod uwagę,  że ta miejscowość, przez korzystne położenie nad Wisłą zajmie się handlem. Dlatego jest Grudziądz mniej dotowany (dotacją) ziemską posiadłością niż Łasin i Radzyn i dlatego też tu wymieniony dom towarowy, Dwór Artusa (Artushof) pobudowano, który  w  międzyczasie się nie opłacał, bo położenie miedzy Toruniem i Gdańskiem nie zezwoliło na samodzielny handel. Przywilej Bessarta von Trier stawia inny dokument nadania, który niestety zaginął.
Gdy X. Froelich pisał swoja pracę, Grudziądz posiadał prawie kompletne mury obronne. Wydawało się zapewne sprawą oczywistą, że muszą to być wyłącznie mury miejskie,(rys.15). Dlatego też X. Froelich zbagatelizował obszar, jaki opływa Rów Hermana, aczkolwiek podał dokumenty świadczące, że na tym obszarze było centrum gospodarcze Grudziądza[16]. Widać to na przykładzie planu katastralnego Grudziądza z 1872 r., (rys.16). X. Froelich mógł jeszcze pamiętać wygląd trzech  bram Grudziądza, rozebranych w XIX w.: Kwidzyńskiej [Łasińskiej], Bocznej i Toruńskiej, znał niewątpliwie Bramę Toruńską.
 
Rys. 15. Plan katastralny z 1872 r., z czasów X. Froelicha. Kadr obejmujący Stare Miasto                 i bieg Kanału Trynka. Pełen plan w Atlasie Historycznym Miast Polskich.
 
Rys.16.Plan Grudziądza z lat 30 XX w.
 
Rys. 16. A. Plan z lat 30 XX w. Na planie zaznaczono czerwoną obwódką obszar Starego Miasta w obrębie murów oraz zieloną obszar otoczony przez Rów Hermana i Kanał Trynka, czyli dawną Osę. Czarnym krzyżykiem zaznaczono przybliżoną lokalizację kościoła św. Jerzego, uznanego przez ks. dr. W. Łęgę za pierwszy kościół parafialny dla Grudziądza. Obszar, na którym znajdował się kościół św. Jerzego, był bezsprzecznie na terenie ziemi chełmińskiej, czyli Mazowsza od czasu pierwszych Piastów. [Na południowym  brzegu Kanału Trynka zaznaczyłem na czerwono jeszcze dalszy obszar młyna zamkowego, który będzie omówiony w rozdziale IX. Kwestia ufortyfikowanych młynów Dolnego i Górnego. Przyp. z 27.05. 2013 r.].
 

[11] Zielińska-Melkowska K., Lokacja Grudziądza w roku 1291. Studium historyczno – archiwalne. Toruń 1991, ss. 101.
[12] Szajerka M., Wpływ badań nad kościołem pw. Św. Mikołaja w Grudziądzu na poznanie genezy i ustroju miasta. Rocznik Grudziądzki, T. 16: 2005, s. 301-307.
[13] Istnieją przesłanki, by rozwinąć wątek badawczy o wyodrębnieniu Grudziądza z obszaru miejskiego Chełmna z parafialnym kościołem św. Jerzego na Rybakach. W historiografii Chełmna zaginął w średniowieczu kościół św. Jerzego. Z niewiadomych powodów parafia w Chełmnie traci połowę uposażenia z 1233 r. na ustalone  w odnowionym przywileju lokacyjnym z 1251 r. Zob. K. Zielińska-Melkowska, Przywilej chełmiński 1233 i 1251. Toruń 1986, s.41, punkt 7 przywileju.  W 1925 r. ks. W. Łęga w Miesięczniku Krajoznawczym „Ziemia” napisał: Za pierwszych Piastów powstała też zapewne pierwsza parafia. Szukać jej trzeba wraz z osadą przy ul. Rybackiej w dzielnicy zwanej Rybaki, gdzie istniał niegdyś kościół św. Jerzego”. Zob. Kucharczyk B. R., Grudziądz i okolice na starej karcie pocztowej. Grudziądz 2006 r., s.10. W 2010 r. ukazał się Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza, nr 38 (267), z dnia 8.12.2010 r., zawierający artykuł M. Szajerki, 770 rocznica lokacji Grudziądza wg lustracji województwa chełmińskiego z 1664 r. Artykuł zawiera informację, że krótko przed wybuchem II wojny światowej Józef Paczkowski przygotował do wydania drukiem źródło historyczne „Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664”. Lustracja została opublikowana w periodyku Toruńskiego Towarzystwa Naukowego Fontes, z.32. Publikacja ukazała się po śmierci autora w 1938 r. Wstęp oraz indeks sporządził ks. Alfons Mańkowski. Józef Paczkowski zmarł w 1933 r. Był on dyrektorem generalnym archiwów państwowych oraz profesorem Uniwersytetu Poznańskiego. W latach 1896-1899 dokonał wielu odpisów lustracji Prus Królewskich. Wg ks. A. Mańkowskiego nie wiadomo, czy lustracja z 1664 r. jest oryginałem, ponieważ na końcu lustracji brakuje podpisów. Możliwe, że dokument źródłowy, opracowany edycyjnie przez J. Paczkowskiego i ks. A. Mańkowskiego już nie istnieje, został zniszczony w czasie II wojny światowej. Tym bardziej wskazane jest przeanalizowanie fragmentu dotyczącego istnienia w 1664 roku oryginału dokumentu lokacyjnego Grudziądza  z 1240 r. Historycy, w tym szczególnie ś. p. prof. Krystyna Zielińska-Melkowska, podejrzewali, że był zapewne dokument lokacyjny wcześniejszy od dokumentu z 1291 r. Wynikało to z treści tego dokumentu. Jego treść nie zawiera podstawowych informacji, obowiązkowych dla pierwszego dokumentu lokacyjnego. Nie ma w nim informacji o uposażeniu kościoła parafialnego, nie ma wskazanego zasadźcy, czyli osoby podejmującej się sprowadzenia osadników i w nagrodę za to otrzymującej np. dziedzicznie funkcję sołtysa lub wójta, jak to miało miejsce np. w przypadku lokowanego w 1298 r. Łasina. Informacja o przywileju z 1240 r. w lustracji z 1664 r.”
Miasto Grudziądz
Płaci zamkowi ze wszystkich swych osiadłości i za wszelkie powinności, jak to od uprzywilejowanych ogrodow, gruntow miejskich i od ław rzeźniczych, według starodawnych praw, zwyczajów i lustracyi anni 1623 czynszu na ś. Marcin coniunctim in una summa computando  fl. 36 gr. 20
                Z osobna rzeźnicy według swych praw annorum 1529 et 1636 et decreti regii anni 1638 dziesięć kamieni łoju tłuczonego ả fl.6, facit  fl. 60
(BL 96a). 2. Toż miasto ma prawo na karczmy dwie, jak to w Nowej Wsi i Rudzie, ażeby w tych wsiach i karczmach ani zamek, ani inszej kondycji będący  possessor piwa i inszych liquorów na szynk nie dawał. Verifikowało to prawami krzyżackiemi ab annis 1240 et 1404, item confirmatione divae memoriae Sigismundi a. 1526 et decreto d. Sigismundi Augusti inter civitatem et generosum Petrum Woianowski capneum Graudentinenensem anno 1559 lato, tum denique commissione regia anni 1645 et Mtis Vladislai IV eiusdem anni finali decreto, ktorym samemu  propinatio przysądzona.
[14] W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego T. 2: 1881, s. 863, ks. Fankidejski tak zinterpretował ten dokument: R. 1313 mistrz w. krzyżacki Karol z Trewiru nadal przywilej, według którego t. zw. Kaufhuz al. Dom kupiecki zniesiony został, a mieszkańcy otrzymali za to prawo każdego czasy prowadzić handel suknem, szalami itd.; także i inni mogli sprzedawać na jarmarkach za opłatą. Z t. zw. Badestube i z jatek rzeźnickich pół dochodów brało miasto, pół zakon; budy kramne, jatki sukienników, szewców całkowicie należały do miasta.
W Słowniku historyczno-geograficznym ziemi chełmińskiej w średniowieczu, pod red. M. Biskupa. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971, s. 9 jest następujący opis tego dokumentu:1313 zniesienie domu kupieckiego,  z którego czynsz w ½ pobierał Zak. A w ½ m. (PrU 2/1,nr104; Fr. 1, 92-3); 1313 czynsz z łaźni dzielony równo między Zak. i  miasto; wspólne tez koszty remontu; z ław rzeźniczych Zak. pobiera 1 kamień łoju, a dochód ze sprzedaży sukna, z ław szewskich i kramów jest przeznaczony dla m. (PrU 2/1,nr104).
[15] Froelich X., Geschichte des Graudenzer Kreisses [Historia powiatu grudziądzkiego], Graudenz [Grudziądz] 1868. Tłumaczenie z oryginału A. Wolnikowski, s. 94.
[16] Ta kwestia będzie rozwinięta w dalszej części tej obecnej książki.