Zamek w Grudziądzu [odc.11]

s. 147-149. Strony zawierają informacje odnośnie bractwa strzeleckiego. Najstarszy zachowany dokument pochodzi dopiero z roku 1671.
s. 149.
Na s. 149 X. Froelich ponownie wskazał, że określenie zamku nie dotyczy wyłącznie zamku na Górze Zamkowej. Pojawiło się tu nawet określenie zamkowe przedmieście (in den Schloßvorstädten). Młyny zamkowe były własnością zamku do 1793 r. [57].
s.150-156.
Na podanych stronach X. Froelich przedstawił historię budowy twierdzy grudziądzkiej od 1776 r. Budowa twierdzy grudziądzkiej wiąże się ze schyłkowym okresem istnienia zamku grudziądzkiego. Zawarte na tych stronach korespondencja króla Fryderyka Wielkiego do kapitana Gontzenbacha może służyć do postawienia nowej  hipotezy w sprawie okoliczności obniżenia wysokości wieży Klimek, wykluczającej jej częściowe zburzenie   w trakcie działań wojennych w 1807 r. W nawiązaniu do kwestii rozpoczęcia rozbiórki wieży ok. 1801 r. , ewentualnie częściowego zniszczenia wieży Klimek w trakcie działań wojennych w 1807 r., inne wnioski można wysunąć na podstawie korespondencji króla Fryderyka Wielkiego i zachowanych panoram miasta z XVIII w. W świetle rozkazu królewskiego obniżenie wieży Klimek powinno było nastąpić w 1776 r.
s. 151. Po podjęciu decyzji o budowie twierdzy przy Grudziądzu, w listach  z 23.03.1776 r., 5.04.1776 r. i 9.04.1776 r. król rozkazał by twierdzę zbudowano na najwyższym wzgórzu a inne wzniesienia zostały zniwelowane[58]. Prace zostały wykonane zapewne do końca 1776 r., skoro osobista inspekcja króla już 6 czerwca 1776 r. wypadła pomyślnie. Przypuszczalnie pod rozkaz królewski podchodziła również wieża Klimek. Do takiego wniosku upoważnia porównanie trzech  panoram Grudziądza, dwóch z XVII w., (rys. 27-28)i dwóch  z XVIII w.,(rys.29-30) przy czym na tej z 1795 r. nie ma wieży Klimek a autor rysunku narysował inne szczegóły rozbiórki zamku, (rys.31). Wieża mogła być obniżona, zgodnie z tym rozkazem o około 10 m do zastanej w przed zburzeniem wysokości około 20 m. Klimek został pozbawiony dwóch kondygnacji. W innej epoce, w czasach krzyżackich, wg opinii kanonika Strzesza (relacja z 1667 r.), zakazano budowy wieży kościoła św. Mikołaja, ponieważ zagrażała obronności zamku.
 
Rys. 27. Akwarela  A. Boota z  1 poł. XVII w. Za: H.B. Meyer[59].
 
Rys. 28. Panorama miasta wg E. J. Dahlbergha z 2 poł. XVII w. Za: H.B. Meyer.
 
Rys. 29. Rysunek J.F. Steinera z 1 poł. XVIII w. Za: J. Drozdowską[60] 
 
Rys. 30. Panorama W. Aschenbrenera z 1795 r. Za: Za: H.B. Meyer.
 
Rys. 31. Panorama z 1795 r. i kadr przedstawiający zamek ze szczytem kaplicy. Nie ma natomiast wieży.
 
Autor wyraźnie narysował szczyt kaplicy bez dachu, ale nie ma wieży. Zgodnie    z dokumentami źródłowymi kapitan von Krohne w 1795 r. rozebrał dach kaplicy. Obniżenie wysokości wieży Klimek do poziomu kalenicy dachów zamku jest zgodne z wykonaniem rozkazu królewskiego o niwelacji terenu na przestrzeni kilku km w okolicy budowanej twierdzy. Mogło ono nastąpić w 1776 r.
Rysunek ten pokazuje również, dlaczego zapewne wykusz nad przejazdem na rysunku rekonstrukcyjnym H. Jacobiego z 1848 r. znalazł się na środku skrzydła południowego, (rys. 32).
Rys. 32. Rysunek rekonstrukcyjny zamku z 1848 r. Widok od strony południowej. Za: H. Jacobim. Możliwe, ze autor rysunku znał bryłę zamku z autopsji, ale bez rozebranej kaplicy. Stąd też ten centralny wjazd do zamku.
 
Przypisy do rozdziału III
[Podane zostały wcześniej przy każdym odcinku, obecne dotyczą odcinak 11.]]
 

[57] Cyt.: f. Wieczyste i dziedziczne posiadanie gruntu in den Schloßvorstädten  [w zamkowych przedmieściach]   i w ogóle użytkowanie gruntu. Przy opisywaniu zamku była już wzmianka, że mieszczanie oprócz uprzywilejowanych ogrodów, które miasto a własność zdobyło, jeszcze inne posiadłości zamkowe w czasowej dzierżawie za czynsz wydane zostały. Takie czynszowe użytkowanie spoczywało w czasie i po ciężkich latach wojennych, przez które miasto w tym okresie cierpiało i dopiero na nowo odżywało, tak samo i reszta  gruntów starostwa, dla polepszenia dochodów starostwa zostały wydzierżawione. Kilka umów czasowej dzierżawy się utrzymało, inne tylko z treści znane. Do ostatnich należą te, z których niektóre pozostały inwentarz z 16 stulecia na wzmiankę zasługują, gdzie w tym czasie kilka miejskich stodół i sprzęt rolniczy na gruncie zamkowym obok miasta położony był. Do pierwszego czynszowego użytkowania należy wydzierżawienie ziemi zamkowej po przeciwnej stronie brzegu Kanału Trynka jezuitom. Następnie wydzierżawił Martin Casimir Borowski, starosta grudziądzki,1670, w czasie wojny szwedzkiej zachwaszczony Gartenplatz [grunt ogrodowy], od wody aż do ziemi przy Waldknechts Land [Lesie Parobków], łącznie   z przynależnym pastwiskiem mieszczaninowi Joachim Ernst Hartung na 40 lat za czynsz roczny 10 fl polskich z uprawnieniem pobudowania tam domku i do tego celu drzewa z lasu zamkowego. Od tego samego pana zamkowego zostały 11 stycznia 1698 30 mórg na wschód od łąk zamkowych, na zachód od Kanału Trynka, na południe od Schloßkumstgarten [zamkowego Ogrodu Kapuścińskiego] także na 40 lat mieszczaninowi Johann Jacob Keyler za roczny czynsz 20 polskich fl, na takich samych prawach z przyrzeczeniem szarwarku, pieniędzy chlebowych i wolności zakwaterowania w czasową dzierżawę oddane. W roku 1765 z posiadłości zamkowych w ten sposób zostały około 33 gospodarstwa za 271 fl gew. Münze [ważonej monety] i oprócz tego 19 ogrodów na Trynce za 91 fl 18 gr czynszu i 36 dni szarwarku w czasie żniw, w czasowe posiadanie oddane. Pruski rząd zastrzegł sobie i tu zamiast wątpliwego czasowego posiadania dla kultury ziemi niezbędnego stanu dostąpić dziedziczenia. Na gruntach dawniejszej Stadtfreicheit Fiewo [wolnizny miejskiej Fijewo] wydano w dzierżawę dziedziczną od roku 1774 począwszy aż do roku 1793 przez cały szereg podmiejskich gruntów, z których miedzy innymi numery hipotetyczne 4474-477, 481, 504, 554-556 oznaczyć można. Górny Młyn z 15 morgami ziemi i Dolny Młyn z 4 morgami 222 [] Ruthen ziemi zostały przez zapis dziedziczny z 18 lutego i 21 maja 1793 własnością młynarzy Rädke i Fanselow.
[58] Cyt: Do kapitana Gontzenbach                                                                   
Mój kochany kapitanie Gontzenbach! Ponieważ już zrezygnowałem z planu budowy fortecy przy Grabowie    z powodu trudności i niepewności w wykonaniu, w to miejsce zdecydowany jestem na wzgórzach przy Grudziądzu i to na najwyższym wzgórzu fortece dać budować. Tym pismem nakazuje się zaraz dostosować   i wybrać najwyższe wzgórze pomiędzy Grudziądzem a Nowąwsią, a zwłaszcza najbliżej wody położone,  plecami do Wisły i z tego porządny plan naszkicować. Wzgórza należy niwelować po tej stronie Wisły, także poprzez niziny, także po tej stronie jak i po stronie z Schenkowe i dalej wstecz poprzez Montawę ze wzgórzami przy Nowej Wsi i po drugiej stronie Zakrzewa. Równocześnie trzeba niwelować wzgórza przy Strzemięcinie i blisko Grudziądza. Do tej pracy trzeba zaraz się zabrać i skoro będzie wykończone, zaraz mi zameldować. Możliwe,   że wtenczas każę tu przybyć, aby dalej sprawę omówić.
Jestem Waszym umiłowanym królem.
                Poczdam, dnia 23 marca 1776                                                       Fryderyk
               
Mój kochany Kap. Gontzenbach! W ślad za pismem z 23 b. m. nakazałem, że skoro pomiędzy Grudziądzem   a Nową Wsią, najbliższe i najwyższe wzgórze niwelowane zostanie, należy po tej stronie Wisły, pomiędzy Schenkowa, w stronę Dragacza najwyższe wzgórza także niwelować i wypośrodkować, tak samo od Strzemięcina do Grudziądza należy przejąć. Gdy to wszystko będzie wykonane, musicie dokładnie opracować stan pieniężny   i zestawienie materiału, który od poprzedniej budowy fortecy pozostał i w zapasach się znajduje, bo przy budowie nowej fortyfikacji trzeba go zużyć. Następnie przyjedziecie na kilka dni i zabierzecie wszelkie sprawy   z sobą dotąd: Ja chce Wam moje właściwe zdanie o tej sprawie osobiście ustnie wypowiedzieć i bliżej Was instruować, następnie Wy  zaraz z powrotem pójdziecie, aby plan naszkicować a gdy ja przyjadę, wszystko to już będzie gotowe i przeglądnięte i pracę będzie można. Jestem Waszym itd.
                Poczdam, dnia 5 kwietnia 1776                                                    Fryderyk
Mój kochany Kap. Gontzenbach! Otrzymałem obydwa doniesienia Wasze z dnia 3 b.m. i jest mi milo z tego powodu, że pieniędzy na budowę fortecy jest jeszcze 191,438 talarów 18 Sgr i 5 fenigów w gotówce   a z materiałów i sprzętu w wartości 100,000 talarów jeszcze się znajduje. To co będzie zbyteczne według Waszego uznania można najwięcej dającemu sprzedać a pieniadze, które za to wpłyną wpłacać do kasy budowlanej – fortyfikacyjnej, bo wszystko to zostanie zużyte do nowej budowy fortecy w Grudziądzu, co należy  z Kwidzyńską Izbą należycie uzgodnić. Aprobuję Wasza propozycję, aby w Grabowie znajdujące się kamienie wapienne i ziemia ceglana tam na miejscu wypalić i następnie do Grudziądza przetransportować. Wreszcie mam swój plan odnośnie nowej budowy fortyfikacyjnej już gotowy. Jednakże muszę pierw wszelki przez Was ujęty poziom mieć, zanim coś określonego ustalić mogę. Trzeba, abyście się teraz zajęli niwelacją określonych Wam okolic i wzgórz jak najprędzej i gdy to zostanie uskutecznione z wszelkim objętym Nivaux natychmiast do mnie się udać. Jestem itd.
                Poczdam, dnia 9 kwietnia 1776                                                    Fryderyk
[59] H.B. Meyer, Graudenz eine Stadtgeschichte in Bildern. Danzig 1941.
[60] Grudziądz. Widoki miasta. Grudziądz 2001, widok 5.