Baszty ustępowe w Grudziądzu (odc.2)

Brama Wodna posiadała pierwotnie bardziej skomplikowaną strukturę, aniżeli w sposób uproszczony podają to obecne opracowania. W nagromadzonym materiale historiograficznym, kartograficznym i ikonograficznym powstało wiele zniekształceń i  wypaczeń, które należy zweryfikować. Wstępem do podjęcia tego zagadnienia może być analiza panoramy Grudziądza z XVIII w., narysowana przez J.F. Steinera, zawierająca ujęcie Bramy Wodnej, (ryc.1).
Jak widać na tym rysunku, J. F. Steiner zaznaczył dwa wyjścia z Bramy Wodnej. Wyjście główne z baszty bramnej i wyjście boczne. Ten układ odpowiadał częściowo zachowanej do 1945 r. architekturze obiektu. Składał się on z baszty bramnej i równoległej do niej baszty gdaniska, zrekonstruowanej ok. 1910 r.  
Opublikowane w 2007 r. przez p. Janusza Kalamarskiego  zdjęcia ruin Bramy Wodnej, z ok. 1945-46 r., od strony południowej wyraźnie wskazują, że Brama Wodna była połączona za pośrednictwem ulicy Tragarzy z mostem Bramy Toruńskiej. Plan rekonstrukcyjny Grudziądza w obrębie murów, wykonany przez H. Jacobiego, po stronie południowej oddaje stan faktyczny. Ze zdjęcia wynika, że nie było tam baszty przedbramia, jak napisałem w artykule z 2007 r. Niewątpliwie znajomość tych zdjęć przeze mnie w 2006 r. wzmocniłaby dodatkowo argumentację na rzecz gdaniska przy Bramie Wodnej. Zdjęcia i plany podważają wiarygodność Panoramy Steinera w tym miejscu.                                        
Ten zespół bramny powstał w kilku etapach:
Etap I.
Przed 1290 r. w  jego skład wchodziły następujące elementy:
1.       Centralnie umieszczona baszta bramna z wrotami, ryglowana zapewne poprzeczna belką jak w Pokrzywnie, o szerokości prześwitu 6,2 m. Od strony wschodniej przylegał budynek łączący ją z kompleksem szpitalnym. Zanim powstała baszta, to zapewne Brama Wodna była bramą w murze, podobnie jak najstarsza brama na zamku krzyżackim w Toruniu.
2.       Od strony Wisły była wieża gdaniska, połączona przewiązką z basztą bramną. Gdanisko  z gankiem pełniło też funkcję przypory arkadowej dla baszty bramnej.
Obiekt widoczny na zdjęciach z 1 poł. XX w. został zbudowany około 1910 r., przypuszczalnie w tym samym okresie jak dokonano przebudowy baszty ustępowej przy bramie przedzamcza. Obiekt ten przetrwał do 1945 r. W wyniku działań wojennych został on znacznie zniszczony (fot.5).  
W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że Spichrz Zamkowy, także rozebrany w 1 poł. lat pięćdziesiątych XX w., nie posiadał wspólnej ściany z basztą gdaniska. W przypadku, gdyby obydwa budynki pełniły rolę spichrzy, powinny posiadać wspólną ścianę jak w przypadku zabudowy szeregowej pozostałych spichrzy lub być połączonym ze spichrzem nr 9. Tak jednak nie było. Musiały zaistnieć przyczyny, dla których nie wybrano szeregowego wariantu zabudowy, aczkolwiek ze względów obronnych taka ciągłość była wskazana. Również spichrz od strony wewnętrznej miasta został przesunięty w kierunku wschodnim i zajął część prześwitu bramnego  (fot.6). Świadczy to o tym, że baszta gdaniska musiała powstać razem z Bramą Wodną. Natomiast spichrz zbudowano w okresie, gdy brama już istniała. Jest to zgodne z spostrzeżeniami    Z. Radackiego o wcześniejszym powstaniu Bramy Wodnej w 2 poł. XIII w. a spichrzy 9-11 od ok. 1310 do lat trzydziestych włącznie .
  Zdjęcie ruin Bramy Wodnej po odgruzowaniu (fot. 7), opublikowane m.in. przez  J. Krzysia, dostarcza dwóch istotnych informacje, których nie można otrzymać z oględzin obecnej baszty bramnej od strony zewnętrznej, ze względu na liczne przelicowania ścian.  Z basztą bramną, od strony wschodniej sąsiadowało pomieszczenie ze sklepieniem ceramicznym . Obecnie są tam stropy. Natomiast w pomieszczeniu nad przejazdem, od strony zachodniej zachował się ślad po zamurowanym ganku do baszty gdaniska (zob. kadr fot. 7). Osoby zainteresowane mogą zobaczyć tę pozostałość po wejściu do ganku gdaniska w pomieszczeniu biurowym nad przejazdem w Bramie Wodnej.
  Za J. Krzysiem. Z prawej strony kadr ujęcia ściany zachodniej z zamurowanym przejściem do nieistniejącego już ganku gdaniska.
Budowla ta przypominała zachowane gdanisko gmachu kolegium jezuickiego.   Budynek kolegium jest częściową adaptacją obiektów ze średniowiecza. Obydwa te obiekty posiadały również przypuszczalnie identyczne portale drzwiowe od strony Wisły. Pozostałe spichrze, nie posiadają oryginalnych portali z tej strony Wisły.
Wyjątkiem są spichrze naprzeciw kościoła św. Mikołaja. Mają one w przyziemiu łuki. Są to jednak zapewne dawne stajnie. Pisałem o tym w odcinku o stajniach zamkowych dwa lata temu:
http://www.mmgrudziadz.pl/artykul/stajnie-krzyzackie-nad-wisla-miescily-sie-w-spichrzach
Baszta sprzed I wojny światowej zapewne nawiązywała do istniejącego jeszcze w tym miejscu, w 1872 r. gdaniska. Zrezygnowano jednak z murowanego ganku.
Drzwi od strony zachodniej zostały wybite  w spichrzach w XIX-XX w, w trakcie przekształcania ich na cele mieszkalne. O istnieniu ubikacji przy Bramie Wodnej jest  źródłowa z 1666-77 r. Utrwalił ją X. Froelich w 1868 r. Informacja dotyczy sporu między Miastem a Benedyktynkami.
„Także przy Bramie Wodnej położona wieża, której resztki obok kościoła oznaczone są prawdopodobnie rzeźbą obrazową  i zostały wciągnięte w granice kościoła. Naturalnie przejęcie tego w posiadanie nie obyło się bez sporu handlowego. Dwa w tych latach 1666 i 1667 wiszące procesy zostały ugodowo zakończone, przez co miasto „dla zachowania dobrego spokoju” klasztorowi zakonnic zezwolono na użytek muru miejskiego, jak i wieży i gruntów, na których znajdowała się dawniej ulica Tragarzy [Trägergassesię do zamykania furty w wieży, w ten sposób nabyte grunty w nagłym wypadku dla obrony miasta je odstąpić, mury miejskie utrzymywać i aby umożliwić ruch przy ulicy Bramowej, usunąć dębowe pnie, także te 3 kroki szerokie schody dookoła domu kapłańskiego usunąć. Od góry na zewnątrz muru miejskiego otrzymał klasztor 15 Meßruthen na użytek, część muru okryta, także i cała góra miały pozostać własnością miasta, w miejs