Bazylika św. Mikołaja w Grudziądzu. Walory architektoniczne [odc. 2]

Rok 1286,  jako początek budowy kościoła wyprowadzono w sposób dedukcyjny, kojarząc ją z ewakuacją grudziądzan  w obawie przed Tatarami w tymże roku[1] i lokacją Grudziądza na prawie chełmińskim w 1290 r[2]. Dla okresu przed 1286 r. przyjęto hipotetyczne istnienie budowli drewnianej[3].
By odpowiedzieć na wysunięte wcześniej problemy badawcze trzeba dokonać szczególnie opisu poddasza kościoła. Pomocny będzie tu przekrój budowli sporządzony przez   M. Cichego i T. Porębnego pod kierunkiem A. Piwka, w latach 1996-98[4].     
Zdj. 2. Przekrój kościoła wg M. Cichego i T. Porębnego. Numeracja elementów wprowadzona przez autora tego artykułu.
Opis elementów zaznaczonych na przekroju kościoła:
1.       Narteks, czyli kryty przedsionek,  szczególnie charakterystyczny w bazylikach romańskich. W budowlach gotyckich uległ zanikowi. Nie mają go już kościoły toruńskie ś.ś. Janów (z lat 1270-1330) i św. Jakuba (1309-1340), franciszkanów p.w. NMP (3 ćwierć XIV w.)[5]. Baptysterium wg określenia J. L. Strzesza. Posiada ono również cechy kruchty wieżowej. Do czasu zniszczenia  w 1945 r. znajdował się tam fresk Chrzest Pomorza.
 
Zdj. 3. Baptysterium z barokowym freskiem „Chrzest Pomorza”.
Fot. archiwum  z ok. 1939 r. ze zbiorów Cz. Szachnitowskiego.
2.       Negatyw sklepienia krzyżowego, występujący na czterech ścianach wieży. Na szczególną uwagę zasługuje przestrzeń między 2 a 3, czyli pomieszczenie nad baptysterium. Obecnie znajdują się tam organy. Na ścianie południowej jest ślepe tryforium[6] z łękiem o podwójnym uskoku. Fryz pod łękiem jest ostrołukowy. Na ścianie zachodniej do roku 1945 było duże okno zakończone okrągłym łukiem, w czasie odbudowy kościoła przemurowane na mniejsze, ostrołukowe, neogotyckie[7]. Występowanie cegły takiej samej jak w gzymsie kapnikowym na ścianie północnej korpusu wskazuje, że w pierwotnym planie była to ściana zewnętrzna planowanej wieży południowo zachodniej. Grubość ściany zachodniej obecnej wieży, wątek w murze ponad narteksem świadczą, że powstała ona w innym czasie jak ściana południowa. Wieża w obecnym kształcie powstała w 2 połowie XVIII w., lata 90 r.[8]. Kanonik Strzesz wyraźnie napisał, że protestanci wybudowali dzwonnicę drewnianą, która spłonęła.
3.        
Zdj. 4. Ślepe tryforium na ścianie południowej westwerku w łuku tęczowym, z podwójnym uskokiem. Fot. M. Szajerka.
4.       Wejście do empory nawowej, obecnie częściowo zamurowane. Nieduża wysokość otworu drzwiowego wymuszała na wchodzących do empory skłon w kierunku ołtarza. Na schodach prowadzących do empory zakonnicy odprawiali rytualne modlitwy[9].
5.       Wejście na poddasze.
6.       Negatywy pierwotnych, niższych sklepień nawy głównej. Widoczny pierwotny, symetryczny spływ służek na filary podtrzymujące sklepienie.
 
Zdj. 5. Narożnik północno-zachodni nawy głównej ze śladami pierwotnego sklepienia. Fot. M. Szajerka
7.       Zamurowany portal północny nawy bocznej.
8.       Bezużyteczny obecnie portal drzwiowy wieżyczki (klatki schodowej) wschodniej. Na kolebę sklepienia prezbiterium wchodzi się przez portal niższy, zaznaczony poniżej cyfry 10. Zbędny obecnie portal spełniał swoje zadanie przy pierwotnym układzie sklepień, gdy kościół ten był zapewne zaplanowany, jako bazylika emporowa. Taki typ kościoła wykracza poza funkcję kościoła parafialnego dla potrzeb gminy miejskiej, do tego niezbyt bogatej, w 2 poł. XIII w. i na początku XIV w.   
9.       Relikt skutego okna ponad obecną koroną ściany północnej nawy głównej. Okno to zostało rozebrane poprzez skucie cegieł. Niedokończone posiadałoby charakterystyczne uskoki cegieł. Nie można obecnie stwierdzić ile było okien, gdyż korona muru została wykończona wylewką cementową. . Pod nieistniejącymi już oknami zachował się romański fryz arkadowy arkadowy, który zdobił ścianę zewnętrzną
 
Zdj. 6. Narożnik północno – wschodni ściany nawy głównej na poddaszu z rozebranym oknem. Fot. M. Szajerka.

[1] Z. Otremba: Kronika dziejów miasta. Gdańsk, 1999, s. 20.
[2] Wg kalendarza rzymskiego nadanie prawa chełmińskiego dla Grudziądza nastąpiło 18 lipca 1290 r. Zob. E. Wipszycka: Vademecum Historyka starożytnej Grecji i Rzymu. Warszawa, 1985, t. 1, s. 315, tablica: Kalendarz rzymski.
[3] Ks. J. Mańkowski: Kościół św. Mikołaja–Fara. W: Kościoły i klasztory grudziądzkie. Grudziądz, 1928, s. 27.
[4] W przedstawionym tu przekroju wprowadziłem innowację w postaci numeracji poszczególnych elementów kościoła wg załączonego opisu.
[5] Zob. J. Frycz: Gotycka architektura Torunia. W: Sztuka Torunia i ziemi chełmińskiej. Toruń, 1986, s. 31-53; ibidem, M. Kutzner: Lubecki styl architektury gotyckiego kościoła św. Jakuba w Toruniu, s. 58, ryc. 2.
[6] Zob. W. Koch, op. cit., s. 99, 138 i 490
[7] Pierwotne okno jest na zdjęciu kościoła z 1945-46 r. oraz na planie inwentaryzacyjnym, sporządzonym przez Mariana Łagodę 4.05.1946 r. Widok z zachodu, w Archiwum Państwowe w Toruniu, Akta Grudziądza, akta budowlane, R. 3060, nr 20.
[8] Zob. X. Froelich, op. cit. s. 113-114.
[9] W tym miejscu pragnę podziękować o. Konradowi Małysowi OSB, benedyktynowi z Tyńca za cenne informacje co do architektury kościołów klasztornych i ich konfrontację z kościołem św. Mikołaja w Grudziądzu.