Zamek w Grudziądzu [odc. 4]

III. Praca X. Froelicha, Dzieje powiatu grudziądzkiego z 1868 r., jako źródło historyczne.
 
Prace X. Froelicha[1] są podstawą wszystkich prac historycznych dotyczących Grudziądza w czasach średniowiecza i nowożytnych. Po aparacie przypisów w artykułach zawartych w Rocznikach Grudziądzkich można zauważyć, że obok przypisów zawierających oryginalne strony z prac X. Froelicha są również streszczenia jego prac[2].W pracach tych zatracono różnicę między źródłami podanymi przez X. Froelicha oraz jego poglądami. Fundamentalna praca    X. Froelicha, dotycząca historii powiatu grudziądzkiego nie doczekała się wydania polskiego tłumaczenia. Badacze polscy traktowali ją wybiórczo,  w zależności od specjalizacji[3].
W 2009 r. I. Kałędkowska-Szajerka oraz M. Szajerka wykonali formę drukowaną tłumaczenia.  A. Wolnikowskiego[4]. Ten wydruk z 2009 r. jest dostępny w czytelni naukowej Biblioteki Miejskiej im. W. Kulerskiego w Grudziądzu. Dzięki temu roboczemu tłumaczeniu badacz polski może szybciej poznać zawartość tego tomu. Transkrypcja tłumaczenia jest też elementem kwerendy źródłowej dla potrzeb obecnych badań archeologicznych na Górze Zamkowej, prowadzonych przez Instytut Archeologii UMK. Tłumaczenie pozwala szybciej zauważyć różnice między źródłem historycznym a jego interpretacją, dokonaną  przez  X. Froelicha. Aczkolwiek trzeba zaznaczyć, że przy utracie archiwaliów podczas II wojny światowej, cała praca X. Froelicha mieści się w kategorii źródła historycznego. Badacz ten na s. 1-28 omówił ogólnie ustrój społeczny i gospodarczy ziemi chełmińskiej od XI do XVIII w. Dla obecnego studium historyczno-historiograficznego szczegółowe charakteryzowanie tego fragmentu pracy nie posiada istotniejszego znaczenia. Są tam jednak elementy, które trzeba zasygnalizować. Poniżej, wg paginacji oryginału niemieckiego, zawarte są komentarze do dzieła X. Froelicha. Poruszają one kwestie  i problemy badawcze.
Oto analiza stron dzieła X. Froelicha:
s. 1.
 Rzekę Mokrą X. Froelich  identyfikował jako Osę. Podobnie, jak to uczynił  w 2 poł. XVI w. K. Henenberger.
s. 1-3.
X. Froelich podał dokument darowania ziemi chełmińskiej biskupowi Chrystianowi przez ks. Konrada Mazowieckiego 5.08. 1222 r. W świetle podanego przez X. Froelicha dokumentu jest zasadnicza różnica z poglądem J. Bieniaka na temat tego dokumentu. Z dokumentu wynika, że biskup Chrystian zamek w Chełmnie już odbudował i miał go rozbudować. Natomiast J. Bieniak podał, że biskup Chrystian wyraził zgodę na odbudowę zniszczonego grodu w Chełmnie[5] W dokumencie tym Grudziądz jest wymieniony na pierwszym miejscu, jako quondam castra Grudenc[6].
s. 5-6.
Cytat z pracy X. Froelicha:
„Gdy Pomezania stała się prowincją zakonną i własnego biskupa otrzymała, doszło na skutek pretensji, jakie podnieśli biskupi chełmiński i pomezański do Zakonu wznieśli, w r. 1243 do porozumienia, przy czym ci pierwsi otrzymali trzecią część ziemi, które podlegały ich władaniu. Biskup chełmiński i jego kapituła otrzymali 600 włók w różnych częściach, biskup pomezański otrzymał trzecią część obszaru, w którym Christburg położony był. Okazało się, że ostatnio wymienione posiadłości narażone były na zaczepki pogańskie, przeto wybrał biskup pomezański Ernest w r. 1255 w to miejsce ochronioną część ziemi, w którym zamek i miasto Kwidzyn już powstały, ostatnie również zostały zniszczone  i zadowolił się tą częścią, która wówczas należała do szlachetnego  Bernharda von Camnitz.”
Z punktu widzenia badań archeologicznych zamku grudziądzkiego jest to bardzo istotny fragment. W Grudziądzu dokonano zamiany ziem między biskupem pomezańskim Ernestem a Zakonem. W historiografii powojennej już tak tego nie akcentowano, ale historiografia przedwojenna nie miała z tym wątpliwości. Grudziądz został przekazany Krzyżakom 22.12.1255 r. przez biskupa pomezańskiego Ernesta w drodze wymiany za Grudziądz[7]. Wg X. Froelicha jeszcze w 1554 r. część starostwa grudziądzkiego, w tym Białochowo należały do biskupstwa pomezańskiego.
s. 7-28.
Strony te zawierają szkic ustroju gospodarczego i politycznego Prus od XIII do 1 poł. XIX w. Tak, jak w dalszej części swojej pracy X. Froelich przytoczył dokumenty źródłowe. Dla badań nad historią zamku grudziądzkiego i miasta bardzo ważnym szczegółem jest przebywanie jednocześnie w Grudziądzu w 1278 r.[8] rycerza Polaka Piotra z Grudziądza oraz komtura grudziądzkiego Bertolda. Z czasów nowożytnych na uwagę zasługuje Pruska Krajowa Konstytucja z 12.09.1538 r. Na mocy tej konstytucji, punkt 8, Sejmik Generalny Prus Królewskich zbierał się dwa razy , wiosną na św. Stanisława a jesienią na św. Marcina w Grudziądzu[9]. Ponadto na mocy przywileju  króla Zygmunta III Wazy z 12.04. 1593 r. Grudziądz był plenipotentem miast małych województwa chełmińskiego[10]. Zapewne organizacja sejmików generalnych była jednym z głównych źródeł dochodów mieszczan przez stulecia, co rzutowało na charakter miasta. Głównym źródłem dochodów było rolnictwo, przetwórstwo i hodowla.
 

[1] Froelich X., Geschichte des Graudenzer Kreißes, [t. I], Graudenz, 1868.
[2] Por. Reszkowski S., Rozplanowanie i zabudowa Grudziądza. Przemiany przestrzenne po lokacji. Rocznik Grudziądzki,  T. 8:, s. 34-45.
[3] Zapewne np. z braku czasu mediewiści nie czytali już tak dokładnie fragmentów wykraczających poza okres średniowiecza. Natomiast tam też można znaleźć informacje istotne dla tego okresu.
[4] Tłumaczenie zawiera strony 1-28, część ogólna do historii powiatu grudziądzkiego  oraz hasło: Grudziądz, s. 84-156. We wstępie do tłumaczenia  A. Wolnikowskiego napisano:  Wydruk na podstawie rękopisu tłumaczenia Adama Wolnikowskiego, dokonanego przypuszczalnie w 1 połowie lat 50 XX w. Rękopis tłumaczenia odkryła Janina Guniewicz  w latach 90 XX w. w Archiwum Państwowym w Toruniu Oddział w Grudziądzu (obecnie nieistniejącym). Wersję drukowaną przygotowali I. Kałędkowska-Szajerka, Marek Szajerka. Podany tekst posiada charakter roboczy i popularnonaukowy. Jego celem jest przybliżenie dorobku badawczego X. Froelicha szerszemu kręgowi osób zainteresowanych historią Grudziądza. Nie wszystkie przypisy zostały przez   A. Wolnikowskiego przetłumaczone. Numeracja stron odpowiada stronom oryginału niemieckiego. W nawiasach kwadratowych podano alternatywy nazw oraz wersji tłumaczeń.
[5] Bieniak J., Studia nad dziejami ziemi chełmińskiej w okresie piastowskim. Rocznik Grudziądzki, T. 5-6: 1970, s. 17-18.
[6] Słowo quondam niekoniecznie musi odnosić się do interpretacji zniszczone. Wynika ono też ze składni budowy zdania w języku łacińskim, gdzie orzeczenie jest na końcu. W tym kontekście oznacza to grody wcześniej nadane. Ten mój pogląd przytoczył J. Krzyś, Militarna przeszłość Grudziądza, przyp. 16, s.29. Pogląd ten został przedstawiony w artykule M Szajerka, Pamięć i tradycja o biskupie chrystianie w Grudziądzu. Grudziądz miastem Chrystiana. Materiały posesyjne. Grudziądz 1998, , s.78.
[7] Z tym fragmentem wiąże się też kwestia identyfikacji siedziby biskupa Chrystiana. Na ten temat szerzej wypowiedziała się K. Bialoskórska. Zob. Białoskórska K., Święty Chrystian primus episcopus Prussiae i jego misyjne biskupstwo. Kilka uwag  o perspektywach i potrzebie dalszych badań. Redaktor K. Zielińska-Melkowska, Grudziądz miastem Chrystiana. Materiały posesyjne  z II Sympozjum, Grudziądz 2002, s. 19-35. Problem analizował też M. Szajerka. Zob. Szajerka M., Grudziądz w XIII-XVIII w. Kwestia synchronizacji różnych źródeł historycznych i jej wpływ na obraz miasta w historiografii, s. 13-22. W nadaniach dla biskupa Chrystiana z lat 1222-23 Grudziądz wymieniany jest na pierwszym miejscu. Później, aż do wydania przywileju lokacyjnego w 1291 r. źródła zasadniczo milczą o mieście Grudziądzu. Są tylko informacje o osobach   z Grudziądza: rycerzu Piotrze z Grudziądza (1278 r.), komturze Bertoldzie (1278 r.), mincerzu Hermanie   z Grudziądza (l. 1275-1293). W źródłach krzyżackich z 1274 r. Grudziądz został odnotowany jako Cruceburch. Zob. Rospond St., Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław- Warszawa-Kraków –Gdańsk-Łódź 1984. Hasło: Grudziądz, s.108.
[8] X. Froelich, op. cit., s. 10. Na liście świadków umowy miedzy Zakonem a rycerstwem polskim z 17.11.1278 r., jako świadkowie występują brat zakonny Bertold z Grudziądza oraz jeden z najdostojniejszych z Polaków Petrus z Grudziądza.
[9] Tamże, s.15.
[10] Tamże, s.17.