Bazylika św. Mikołaja w Grudziądzu. Walory architektoniczne [odc. 5]

W tym odcinku poruszę kwestię datowania obiektu średniowiecznego na podstawie wiązania cegieł w murze, w sytuacji, gdy nie ma dokumentów pisanych. Jest to metoda, podobna do tej , którą stosuje się w archeologii. W badaniach archeologicznych bardzo ważną rolę odgrywają skorupy naczyń glinianych. Archeolog, na podstawie analogii występowania podobnych naczyń glinianych ustala hipotetyczny znalezionych przez siebie artefaktów. Skorupy naczyń, znalezione na calcu, czyli nietkniętej przez człowieka warstwie wierzchniej gleby, służą też do datacji powstania budowli.
            W przypadku datacji murów badacz niemiecki J. Krohne, w latach 90 XIX w. przyjął, że pierwszą budowlą, gdzie zastosowano wiązanie cegieł, zwane gotykiem polskim, jest kościół św. Jakuba w Toruniu, którego budowę rozpoczęto w 1309 r. Ten rok został uznany za przełomowy. W związku z tym punktem odniesienia wszelkie budowle, gdzie zastosowano gotyk polski, datowano od wieku XIV. Natomiast wątek wozówkowy datowano na wiek XIII. Obecność tych wątków na różnych ścianach jednej budowli interpretuje się jako fazy rozbudowy, w tym w różnych wiekach. Ten sposób datacji jest nadal stosowany. Ma on zastosowanie również w przypadku kościoła św. Mikołaja w Grudziądzu. Czas powstania kościoła wydedukowano w okresie międzywojennym.
Założenia były zapewne następujące:
1.      Przywilej lokacyjny dla miasta wystawiono w 1291 roku.
2.      Z roku 1286 pochodzi informacja o ewakuacji grudziądzan w obawie przed najazdem Tatarów.
3. W okresie międzywojennym i powojennym kontynuowano pogląd części badaczy niemieckich, że budownictwo murowane na tym obszarze pojawiło się za sprawą zakonu krzyżackiego. Dla okresu przedkrzyżackiego zakładano istnienie tu wyłącznie budownictwa drewnianego.
Informacja o ewakuacji grudziądzan, z konkretnego roku, została wykorzystana do stworzenia fikcyjnego wydarzenia w 1286 roku, czyli rozpoczęcia budowy murowanego kościoła. Nie są znane dokumenty dotyczące konkretnie budowy  tego kościoła.
Kanonik Strzesz, w latach 1667-1672,  na podstawie napisu na portalu drzwi wejściowych do  kaplicy św. Michała Archanioła, przy szpitalu p.w. Świętego Ducha, stwierdził, że ta kaplica jest najstarsza. Tym samym kościół św. Mikołaja ustępował jej pod względem starszeństwa.  Nawet stylowo dawna kaplica św. Michała Archanioła jest starsza od kościoła św. Mikołaja. Jedna ze ścian ma grubość 2 m, ściany kościoła św. Mikołaja do ok.1,30 m a kaplica jest na planie kwadratu, o bokach ok. 5 m.

Po dziesiątkach lata od postawienia tej hipotezy, dotyczącej początku budowy kościoła, utarło się powszechne przekonanie, że istnieje jakiś dokument, poświadczający początek budowy kościoła św. Mikołaja w 1289 r. Takiego dokumentu nie znano już w 2 połowie XVII w., o czym świadczy wizytacja kanonika Jana Ludwika Strzesza z lat 1667-1672.
W cytowanej we wcześniejszych odcinkach swojej pracy podyplomowej oraz w 16 tomie Rocznika Grudziądzkiego, s.293-294, w punktach 12 i 13 napisałem:
 
12.   Lico wewnętrzne ściany prezbiterium w wątku gotyckim. Ściana wg pomiarów    M. Łagody posiada grubość 1,17 m.
13.   Ściana zewnętrzna prezbiterium o licu w wątku wendyjskim. Ściana prezbiterium kolegiaty grudziądzkiej zakłóca klasyfikację ogólnopolską obiektów zbudowanych w wątku gotyckim, uznawanych jako pochodzących z XIV w. W literaturze przedmiotu prezbiterium uznawane jest jako pochodzące z 1286 r.[1] Mamy tu do czynienia z udokumentowanym przykładem jednoczesnego występowania dwóch wątków, XIII i XIV wiecznego w murze XIII wiecznym. Kościół św. Mikołaja w Grudziądzu koliduje z uznawanym jako pierwszym, zbudowanym w wątku gotyckim kościołem św. Jakuba w Toruniu na początku  XIV w.[2] Etapy budowy kościoła grudziądzkiego wyodrębniono na przełomie XIX/XX w., gdy jego wnętrze było otynkowane, (zdj.17). Wówczas o toruński punkt odniesienia, na podstawie lica zewnętrznego ustalono hipotetycznie, że prezbiterium o wątku wendyjskim pochodzi z XIII w. a nawy  o wątku gotyckim z XIV w. Ta datacja uległa zakłóceniu po zdjęciu tynków wewnętrznych. Problem polegał jednak na tym, że tynki zdjęto 50 lat temu a datację pozostawiono z końca XIX w.[3]
 
Będąc przy zagadnieniu wiązania gotyckiego i jego zastosowania w już w XIII w., trzeba również zauważyć, że przykład z Grudziądza, już nie kościoła św. Mikołaja, ale z przedzamcza południowego Zamku Wysokiego przeczy też tezie o okolicznościach wynalezienia wiązania o nazwie gotyk polski.
W podręczniku prof. dr. inż. Wacława Żenczykowskiego, p.t. Budownictwo ogólne. T.2/1. Warszawa 1980, s. 98-100 jest następujący opis techniczny tego wiązania:
„3.2.5.4. Wiązanie polskie (gotyckie) w wiązaniu tym występują dwie przeplatające się warstwy.
     Każda następna warstwa jest tak samo zbudowana jak poprzednia, z tym że jest przesunięta wzdłuż muru o ¾ cegły; odmienne są tylko ich zakończenia. W każdej warstwie widoczne są w licu kolejno główki i wozówki. W zakończeniach jedna warstwa ma głowki, druga dziewiątki ułożone wozówkowo (rys. 3-22).
Jak można zauważyć z rysunku 3-22, spoiny podłużne są w części nie przykryte pełnymi powierzchniami cegieł następnej warstwy, co jednak nie ma istotnego wpływu na wytrzymałość muru. Dodatnią cechą tego wiązania jest bardziej ożywiony rysunek powierzchni licowej niż w wiązaniu pospolitym lub krzyżykowym, ujemną – trudniejsza praca murarza wynikająca z konieczności układania w jednej warstwie na przemian wozówek i główek.
Wynalezienie wiązania polskiego przypisuje się okoliczności, że w grubych murach średniowiecznych budowli stosowano cegłe tylko do oblicówki obu stron ścian, zapełniając wnętrze murem z kamienia łamanego lub polnego. Oblicówki ceglane wykonywano wtedy w postaci zewnętrznych rzędów wiązania polskiego, przy czym głowki cegieł jako „sięgacze” dobrz wiązały oblicówkę z kamiennym wnętrzem muru. Tak dobrego przewiązania nie można było uzyskać przy innych układach cegieł. Wiązanie polskie często spotyka się w budowlach monumentalnych, szczególnie w budowlach średniowiecznych. [Tu przykłady budowli, przyp. M. Sz.].
     Nazwa „wiązanie polskie” jest honorowana i stawiana na pierwszym miejscu przed „gotykiem” nawet przez podręczniki niemieckie. Dowodzi to, że nasza sztuka budowlana promieniowała w wiekach średnich poza granice kraju.”
Tym wspomnianym, przed podaniem cytatu z podręcznika W. Żenczykowskiego, jest fragment muru na przedzamczu południowym, wątku polskim, o grubości około 2 m, z pełnej cegły. Nie zastosowano tu rodzaju muru opus emplectum, gdzie z cegieł robiono tylko trwały szalunek dla rdzenia muru, o którym jest mowa w przytoczonym fragmencie podręcznika dla budowlańców, (zdj. 26 i 27).
Dla zilustrowania powagi kwestii datacji w oparciu o wątek ceglany podaje również zestawienie wątków ceglanych i kamiennych, wykonane przez Piotra Stępienia i opublikowane w 1989 r. w miesięczniku „Spotkania z Zabytkami”. Podobnie jak inni badacze, P. Stępień napisał, że wątek polski (gotycki) stosowany był od XIV do XVI w., (Zdj.28)
 
Opisy zdjęć, w tym takie, które nie zostały  zaakcentowane wcześniej.
 
Zdj. 17. Ołtarz główny przed spaleniem w 1945 r. Zdjęcie z ok. 1934 r. Fot. arch. Atelier Poznański.
Zdj. 18. Ściana południowa nawy bocznej z różnymi wątkami, w tym gotyckim. Na ścianie widoczny ślad po dachu siodłowym oraz oknie w stylu romańskim.
Zdj. 19. Ściana południowa nawy bocznej. Widok od strony wewnętrznej, po zdjęciu tynków w 1939 r. Czytelne ślady powiększenia okien, wykonane w latach 90 XIX w.
Zdj. 20. Ściana południowa nawy bocznej. Stan z XXI w.
Zdj. 21. Ściana północna zakrystii w wątku gotyckim, z zastosowaniem identycznej cegły, jak w przypadku najstarszych fragmentów mostu Bramy Toruńskiej, z XIII w.
Zdj. 22. Ściana północna zakrystii. Widoczne różnice w grubości cegieł ściany i przypory. W przypadku ściany zastosowano cieńsze cegły romańskie.
Podobny kontrast jest w przypadku mostu Bramy Toruńskiej oraz przypory przy Bramie Wodnej, „wtopionej” w ścianę spichrza nr 9. Po wynikach nadzoru archeologicznego rozbiórki kopca, przykrywającego fundament wieży Klimek, przeprowadzonej w  2006 r., dla Grudziądza udowodniono zastosowanie cegieł romańskich. Nadzór archeologiczny sprawował kierownik Muzeum Zamkowego w Kwidzynie dr A. Pawłowski. W rumowisku znaleziono kilka sztuk cegieł romańskich. Jest to istotny punkt porównawczy dla badań architektonicznych na terenie Grudziądza. Okazało się, że ta cegła występuje dość licznie na terenie Grudziądza, ale w dolnych, najstarszych partiach budowli średniowiecznych, (kościół św. Mikołaja, most Bramy Toruńskiej, przypora Bramy Wodnej, obecnie podziemna część ściany południowej kościoła pojezuickiego).
Zdj. 23. Ściana północna prezbiterium w wątku gotyckim, z emporą wschodnią z XIII w.  
Zdj. 24. Ściana północna nawy bocznej, wykonana w technice opus emplectum, o grubości ok. 1,17 m, wg pomiarów Stefana Łagody z 1946 r.
Zdj. 25. Ściana północna nawy bocznej. Stan w kwietniu 1998 r. Po zdjęciu epitafium rycerza z buzdyganem odsłonięty został rdzeń ściany nawy, wykonany technika opus emplectum.
Zdj. 26. Góra Zamkowa. Fragment muru, z zastosowaniem wątku gotyku  polskiego na przedzamczu południowym, o grubości ok. 2 m. średniowiecznego Zamku Wysokiego na Górze Zamkowej ukończono w 1299 r.
Zdj. 27. Góra Zamkowa. Fragment muru, z zastosowaniem wątku gotyku  polskiego na przedzamczu południowym.
Zdj. 28. Tabela wątków ceglanych i kamiennych wg P. Stępienia, z 1989 r.

[1] Katalog zabytków, op. cit., s. 7.
[2] Zob. J. Widawski: Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku     XV wieku. Warszawa, 1973, s. 43. Przytoczona praca jest przykładem ogólnopolskiego stosowania skali toruńskiej.
[3] Kwestia ta spotkała się z dużym zainteresowaniem na sesji pelplińskiej   w 2001 r.