Zamek w Grudziądzu [odc.10]

s.134-139.
W rozdziale szóstym X. Froelich przedstawił stan demograficzny miasta w l. 1480-1817 oraz rozmieszczenie punktów handlowych na jego terenie.
s.134.
Wg najstarszej księgi sądowej z lat 1480-1505 mieszczanie mieli swoje posiadłości przy ulicach Szewskiej, Łasińskiej oraz Przy Kole (am Ringe)[44]. Zasiedlenie miasta w świetle tej księgi jest bardzo skromne. Tylko dwie ulice i prawdopodobnie przy placu.
s. 135.
To słabe zaludnienie odpowiada ilości mieszkańców. X. Froelich zauważył, że ilość mieszkańców w latach 1480-1505 była początkowo nikła i posiadała tendencję wzrostową. W podanym okresie odnotowano około 200 nazwisk. Przypuszczalnie na początku XVI w. Grudziądz mógł liczyć około 500-700 mieszkańców.
s. 135-136.
X. Froelich przedstawił rozmieszczenie straganów w Grudziądzu. Ponownie Rynek w świetle tego zestawienia nie odgrywał głównej roli. Centrum handlowe miasta było poza murami miejskimi, na Rynku Zbożowym[45].
137-139.
W 1772 r. w Grudziądzu, w obrębie murów mieszkały 1204 osoby. W tej liczbie było 206 mężczyzn, 203 kobiety, 380 dzieci, 220 dziewcząt służących i 195 czeladników. W mieście znajdowało się 130 krów, 2 buhaje, 117 koni, 128 owiec u rzeźników i 202 świnie[46].
s. 137. 
 X. Froelich zwrócił uwagę na kwestię połowu ryb w Wiśle[47].
s. 138. 
 W 1783 r. do Grudziądza przyłączono przedmieścia Fijewo i Fryta. Były to majątki, które wcześniej należały do zamku.
s. 138.
Wg danych statystycznych z 1804 r. na terenie Grudziądza w obrębie murów miejskich[48] mieszkało łącznie 1390 osób ( w tym 497 czeladnicy i służba). Boczne   i Toruńskie Przedmieście, czyli zasadniczo te tereny należące do miasta od czasów lokacji, 1517 osób, (w tym 180 czeladnicy i służba). Na Kwidzyńskim Przedmieściu mieszkało 712 osób,(w tym 89 czeladnicy i służba). We Frytach mieszkało 255 osób(w tym 14 czeladnicy i służba). Biorąc pod uwagę procent zatrudnionej służby można przyjąć, że najbogatsi byli grudziądzanie mieszkający w obrębie murów, drudzy w kolejności to mieszkańcy Kwidzyńskiego Przedmieścia (mieszkający bezpośrednio przy zamku), następnie Bocznego  i Toruńskiego Przedmieścia a najubożsi to mieszkańcy Fryta[49]. Na uwagę zasługuje nikły stan rzemiosła w 1772 r. W mieście było 4 sukienników, 2 czerwonych garbarzy, 2 białych garbarzy, 6 kapeluszników, 1 murarz, 3 tkaczy, 10 piekarzy, wśród nich 2 cukierników, 8 rzeźników, żadnego cieśli. Upadło również warzelnictwo.
s. 139.
Na terenie miasta stacjonował również przez ponad 30 lat garnizon żołnierzy, liczący około 1000 osób[50].
s. 139-140.
Na tych stronach X. Froelich przedstawił krótko historię herbów Grudziądza. W przypadku Grudziądza od czasów średniowiecza nawet jednocześnie występowały dwa różne herby miasta z postacią biskupa, (rys. 25) i głową tura, (rys. 26).
 
Rys. 25. Pieczęć kościoła grudziądzkiego z wyobrażeniem biskupa. Przełom XVII/XVIII w. Ze zbiorów Z. Zawadzkiego. Fot. M. Szajerka.
  
Rys. 26. Pieczęć miasta Grudziądza z przełomu XVII/XVIII w. Ze zbiorów   Z. Zawadzkiego. Fot. M. Szajerka.[51]
 
s.140-141.
Na s. 140-141 X. Froelich wysunął przypuszczenie, że ratusz był na Rynku już od 1313 r. Wskazuje jednak, że odnośnie budowy ratusza brakuje dokumentów. Najstarszy zachowany rachunek pochodzi z 1592 r. i dotyczy reparacji okien. Remont generalny ratusza z budową wieży zegarowej przeprowadzono w latach 1636-1646.
s. 141-145. Na tych X. Froelich przedstawił historię wodociągów grudziądzkich zwanych Wasserkunst. Wodociąg założono w 1415 r.[52]
s. 141.
 Na tej stronie X. Froelich również doszedł do wniosku, że przed 1415 r. miasto nie było właścicielem kwartału południowo-wschodniego, jednak tego spostrzeżenia nie rozwinął[53].
s.143.
 Na tej stronie warto zwrócić uwagę na dwie pozornie nie związane ze sobą informację. Zezwolenie króla Zygmunta Augusta na przekopanie Kanału Trynka z 16.07.1551 r. X. Froelich odnalazł w archiwum parafialnym kościoła św. Mikołaja a nie w archiwum miejskim. Druga informacja dotyczy rozważania przez radę miejską budowy nowego wodociągu w 1640 r. od Krowiego Mostu[54]. Kwestia ta jest o tyle istotna, że gdyby istniał jeden organizm miejski, to ten wariant można było zrealizować już w 1415 r., jako tańszy. Taki kanał miałby długość tylko około 300 m. Jednak tego z jakichś powodów nie zrealizowano. Sytuacja w 1640 r., spowodowana rozerwaniem tamy na Osie przez szlachcica Stanisława Bagniewskiego była tak dramatyczna, że do miasta w obrębie murów wodę trzeba było wozić wozami.
s.145.
Na tej stronie  X. Froelich przekazał informację o pogłębieniu i zasklepieniu Rowu Młyńskiego w 1810 r.[55]
s.145-146.
Strony zawierają informacje o przeprawie promowej na Wiśle. Z tekstu wynika, że nie wiadomo dokładnie, w którym miejscu była przeprawa w średniowieczu[56]. W czasach krzyżackich udział w dochodach z przeprawy promowej miał też zamek. W czasach polskich starostwo przejęło całkowicie dochody z przeprawy promowej, ale po 1644 r. prawo dziedziczne do przeprawy promowej odzyskał grudziądzanin Andreas Więczkowicz, późniejszy proboszcz kościoła św. Mikołaja.
 
Dla  potrzeb odcinka 10 dołączyłem zdjęcie ulicy Starorynkowej, z zaakcentowanymi strzałkami studzienkami okiennymi oraz zdjęcie jednej z tych studzienek. Widać w nich ściany dwukondygnacyjnych piwnic. Jest to pamiątka po zasklepieniu w 1810 r. Strugi Młynówki.
 

[44] Lokalizacja am Ringe w świetle pracy X. Froelicha nie jest taka jednoznaczna. Badacz sugeruje, że może to dotyczyć obecnego Rynku. Równie dobrze może to dotyczyć Placu Miejskiego w kwartale południowo wschodnim, obecnie parking ośrodka zdrowia, wjazd od strony ul. Szkolnej. Od 1415 r. przy placu tym było koło wodne.
[45] Cyt.: Najstarszy rejestr czynszów z roku 1504 wylicza 14 spichrzy, pomiędzy innymi kilka murowanych, które 20 szylingów czynszu a z pozostałe 16 szylingów czynszu przynosiły, 9 straganów około ratusza, 4 stragany przy kościele Św. Ducha, 2 stragany przy Bramie toruńskiej, 15 majątków gruntowych przy Fischergasse [ul. Rybackiej], ein Kompanhaus [dom towarzyski], garbarnie i stodoły za Kamiennym Mostem na zewnątrz Bramy Toruńskiej, w tym samym miejscu także staw dla kaczek. W roku 1506 27 osobom czynszowym w mieście wyliczono podatki, które wprowadzono dla wielu działek, m.in. dla spichrzy, stodół, ogrodów i mórg przy „wąskich uliczkach”, dalej 12 gruntów za auf der Steinbrücke (Thorner Vorstadt) [Mostem Kamiennym (Toruńskie Przedmieście)], 12 przy Białym Krzyżu, 17 przy ul. Rybackiej, 6 piekarze, 10 rzeźnicy i przedtem wspomniane stragany przy ratuszu, Św. Duchu, 3 przy Toruńskiej i jeden przy Wiślanej albo Wodnej Bramie przedtem  wspomnianym straganom przy ratuszu.[…] Według rejestru czynszów z roku 1608 płaciły stragany czynsz półrocznie. Od trzech straganów przy ratuszu , 6 przy Bramie Łasińskiej, 12 przy kościele Św. Ducha, 2 przy Bramie Toruńskiej, 3 na Rybakach i 1 przy cmentarzu. 7 rybaków płaciło, każdy po 2 marki Wsserzins [czynszu wodnego]. Czynsz gruntowy płacili 16 spichrzy i jedno puste miejsce spichrzowe, 33 stodół  i ogrodów, 10 domów garbarskich i 18 ogrodów szarawarcznych. 3 słodownie znajdowały się przy Toruńskiej Bramie, przy ul. Szewskiej i przed miastem  i przynosiły ta pierwsza 67 marek, druga 112 marek, trzecia 29 marek zysku. Dwa browary, z których jeden  am  Ringe [przy kole], razem przynosiły zysku 189 marek. Z Brunnengeld [pieniędzy studziennych] było wpływu 280 marek, z wypasu bydła na łące 91 marek, z dzierżawy piwnic na wino 326 marek, opłata targowa na  3 jarmarkach 301 marek, za miejsca sprzedaży mięsa 56 marek, z stodoły cegielnianej 178 marek i poza tym przeciętny zapas około 30 000 cegieł i 1500 dachówek dla potrzeb miejskich.(Zob. X. Froelich, s. 134-135). Analizując rozmieszczenie straganów w mieście trzeba wziąć pod uwagę fakt, że pierwsza znana informacja o ratuszu na Rynku pochodzi dopiero z roku 1592.
[46] X. Froelich, s. 137.
[47] Cyt.: Na mocy przywileju miasto miało ciągnąć korzyści z połowy Wisły a druga połowę od zamku za czynsz. Ostatni był tak wysoki, że wynosił tyle, ile miasto miało udziału w rybołówstwie. (Zob. X. Froelich, s. 137).
[48] Wg X. Froelicha jest to ścisły okręg miejski.
[49] W okręgu miejskim służba stanowiła 36,11% mieszkańców, na Przedmieściu Kwidzyńskim 12,5%, na  Bocznym i Toruńskim Przedmieściu 11,98% i we Frytach 5,5%.
[50] W 1809 r. było 808 żołnierzy garnizonu i 297 z kompanii minerskiej. Zapewne długotrwała obecność wojska przyczyniła się do zatarcia średniowiecznej zabudowy miasta, niwelacji terenu w jego obrębie.
[51] Szerzej na temat pieczęci Grudziądza zob. M. Gumowski, Herb i pieczęcie miasta Grudziądza. Rocznik Grudziądzki, T. 2: 1961, s. 141-158; A. Wajler, Herb Grudziądza z wizerunkiem Biskupa Chrystiana. Grudziądz miastem Chrystiana. Materiały posesyjne. Grudziądz 1998, s. 69-74.
Uważam, że obecność dwóch różnych herbów miasta może być także śladem po istnieniu dwóch organizmów miejskich obok siebie równocześnie. W 1 poł. XV w. herbie Grudziądza był biskup, natomiast takiej chorągwi nie było w czasie bitwy pod Grunwaldem. Zdobyta został tylko chorągiew komtura grudziądzkiego z głową tura.
[52] Najnowsze opracowanie dotyczące wodociągów miejskich napisał A. Niećko. Zob. A. Niećko 110 lat Wodociągów w Grudziądzu. Tradycja i nowoczesność 1899-2009. Wydawnictwo Kalamarski 2009. Okres średniowiecza i czasów nowożytnych jest na s.15-33
[53] Cyt.: Miasto przez dokument z roku 1415 nie miało żadnej korzyści, jak tą, ze ziemia i grunty przed Dolnym Młynem i po obydwóch stronach Rzeki Młyńskiej w górę aż do mostu kupiło, który łączy Grabenstraße  [ul. Groblową] z Thorner Vorstadt  [Toruńskie Przedmieściem] i tam zbudowano budynek dla Wasserkunst [Sztuki Wodnej] łącznie z przewodem  wodnym i rurociągi. X. Froelich, s.141.
[54] W Wersji pracy Zamek w Grudziądzu, z lat 2009-2010, wysuwałem przypuszczenie, że Krowi Most mógł być przy ujściu Rowu Hermana do Wisły. W świetle zatargu z lat 1639-1640 jego lokalizacja na obecnej ul. Rapackiego, niedaleko Spółdzielni mleczarskiej jest bardziej uzasadniona i prawidłowa.
[55] Wg relacji mieszkańców domów przy ul. Murowej 21/Mickiewicza 3 kanał jest  m.in. pod tym domem. Jest tam również przęsło mostu Bramy Bocznej. Szerzej na temat historii wodociągów grudziądzkich od średniowiecza do 1899 r. w pracy: M. Szajerka , Grudziądz w XIII-XVIII w. Kwestia synchronizacji różnych źródeł historycznych i jej wpływ na obraz miasta w historiografii. Studium historyczno-architektoniczne. Grudziądz 2004, s. 43-62.
[56] Z artykułu K. Zielińskiej-Melkowskiej, (tejże: Bitwa nad rządzkim jeziorem na tle wczesnych dziejów Grudziądza, Rocznik Grudziądzki, T.11: 1994, s. 9-20.), wynika, że taka przeprawa była na Rządzu, kilka kilometrów na południe od miasta.