Zamiana posiadłości między biskupem a Krzyżakami. (Cz.7)

W poprzednim odcinku poruszyłem kwestię dwuczłonowości Grudziądza w XIII w. i jej odzwierciedlenie w późniejszych dokumentach oraz na pieczęciach, również w czasach nowożytnych. O dwuczłonowości świadczy również stworzony w XIII-XV w. system zaopatrzenia miasta w wodę. Ten zabytkowy system jest nadal czytelny w topografii Grudziądza i nie można go ignorować w badaniach nad strukturą miasta w czasach średniowiecza i nowożytnych. O tych kwestiach napisałem w poprzednim odcinku.
Zob. poprzedni odcinek:
http://www.mmgrudziadz.pl/artykul/zamiana-posiadlosci-miedzy-biskupem-krzyzakami-cz5
W historiografii Grudziądza można zauważyć anomalię dotyczącą XIII w. U X. Froelicha wiek XIII jest w miarę bogato opisany. Natomiast w historiografii XX w., powstałej w przedziale l. 1960-1990 mamy informację o nadaniu Grudziądza biskupowi Chrystianowi w 1222 r. Pozycja Grudziądza jest w tym nadaniu na pierwszym miejscu. Następnie badacze przeszli już do 1291 r., nadania przywileju lokacyjnego na prawie chełmińskim. Wówczas wyłania się w tej historiografii już zastany organizm miejski. Mamy do czynienia z ok. 70- letnim okresem milczenia o Grudziądzu. Miasto położone przy głównym szlaku wodnym – Wiśle, jest przez historyków bagatelizowane. Przykładem takiej postawy badawczej są artykuły M. Biskupa i J. Frycza w Roczniku Grudziądzkim [T.1:1960]:
http://kpbc.umk.pl/dlibra/publication?id=60368&from=&dirids=1&tab=1&lp=5&QI=
oraz w Roczniku Grudziądzkim, T.20: 2012, artykuł B. Jähninga, Przywilej grudziądzki z 1291 roku.
Uważam, iż niewątpliwie do tego przyczyniły się problemy z identyfikacją nazwy Grudziądza w źródłach, jej zbieżności z późniejszym Dzierzgoniem, o czym pisałem w poprzednich odcinkach.
Jaki to jest istotny problem, można się przekonać na przykładzie indeksu w Preussisches Urkundenbuch, wydanego w l. 1882-1909, (zob. 1-3). Ta publikacja źródłowa,  w dwóch częściach dotyczy lat 1140-1309.
Poniżej link do Preussisches Urkundenbuch […], w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej
http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/13121?tab=1
Po tym przypomnieniu i uzupełnieniu zagadnień, poruszonych w poprzednich odcinkach można się zająć podmiotem wymienionym w dokumencie z 1250 r., opublikowanym przez J. Voigt, w 1836 r., w dokumencie nr LXXXV, s. 81.
W dokumencie tym można na początku przeczytać następujące zdanie:
„Frater Ludewicus Preceptor domus sancte Marie Teuthonicorum in Pruscia, et frater Heinricus Stango Commendator et fratrum vniuersitas de Cristisburc, vniueris Christi fidelibus hanc literam inspecturis salutem in domino. […].
Datacja dokumentu:
Acta sunt hec in Cristisburc Anno incarnationis domini M.CC. quinquagesimo. XIV. Kal. Aprilis Datum eodem die et loco (zob. 4).
Zdanie to można przetłumaczyć następująco:
Brat Ludwik Preceptor  Zakonu Niemieckiego Nieskazitelnej   Marii w Prusach, i Henryk Stango sprzymierzeniec i uniwersytet braci z Cristisburc, wszystkim wyznawcom Chrystusa, którzy ten list oglądać będą pozdrowienie w Panu.
Zaznaczono w dokumencie hec in Cristisburc:
Acta sunt hec in Cristisburc – Działo się w tym (naszym) Cristisburc […] w 1250 roku od Narodzenia Pańskiego, 14 Kalendy Kwietnia, tegoż dnia i miejsca.
Z datacji wynika, że dokument, przygotowano i podpisano w siedzibie bractwa uniwersyteckiego w Cristisburc.
 Ludwik na liście świadków przywileju chełmińskiego z 1233 wystąpił jako Lodewicus in Quedin provisores. Natomiast w odnowionym przywileju z 1251 r. jest jako Ludevicus provisor Pruscie. [Zob. K. Zielińska-Melkowska, Przywilej Chełmiński 1233 i 1251, Toruń 1986, s. 48-49.
W XV Kalendas Aprili, tego samego roku, wystawiono i podpisano drugi dokument, w którym na liście świadków na końcu jest wymieniony fratrum universitas de Cristiburg. Dokument podpisano 17 kwietnia 1250 r.   XIV Kalendas przypadają dzień później. W dokumencie z 17 kwietnia bractwo uniwersyteckie jest na liście świadków, na końcu drabiny społecznej, pokazanej w dokumencie. Natomiast w dokumencie z 18 kwietnia to bractwo jest jednym z podmiotów, (zob.5).
Podmiot z tego dokumentu fratrum vniuersitas de Cristisburc nie był w dotychczasowej historiografii analizowany. Był on albo pomijany, albo tłumaczono to jako konwent krzyżacki z Christburga (Dzierzgonia).
Informacja o fratrum vniuersitas de Cristisburc jest spójna ze zgodą na założenie fakultetów przez biskupa Chrystiana, wydaną przez papieża Honoriusza III, 3 marca 1217 r., (zob. 6).
Uważam, że sprawa jest poważniejsza i dotyczy to dosłownie Uniwersytetu w Cristisburc. Bez wcześniejszego rozpoznania śladów szkoły wyższej w Grudziądzu ten zapis jest faktycznie enigmatyczny. Jednostkowa informacja o uniwersytecie w Christburgu (Dzierzgoniu), w 1250 r. nadaje się do odrzucenia, jako niewiarygodna.
Inaczej sprawa wygląda z Grudziądzem. Aczkolwiek i w tym przypadku bardzo wielu badaczy nie dopuszcza nawet hipotezy, że w Grudziądzu mogła być w średniowieczu szkoła wyższa, realizująca program uniwersytetu. Z tym poglądem, iż w Grudziądzu była średniowieczna szkoła wyższa, wyszedłem ok. 15 lat temu. Od razu spotkał się on nawet  z agresywnym sprzeciwem.
Nie ma potrzeby powtarzania tu  całej argumentacji na rzecz istnienia na terenie obecnego Grudziądza średniowiecznej szkoły wyższej. Dla mnie , dla mojej argumentacji na rzecz istnienia uniwersytetu średniowiecznego w Grudziądzu brakowało tylko tej przysłowiowej „kropki nad i”, czyli dokumentu. Uważam, że takim dokumentami są te,  tu analizowane z 1250 r. Dosłowne pominięcie jednego z podmiotów w tym dokumencie przyczyniło się do tej znaczącej luki w historii szkolnictwa wyższego na terenie obecnej Polski.
Do wniosku, że w Grudziądzu była szkoła wyższa, z programem uniwersyteckim doszedłem analizując  źródła z epok późniejszych, w tym przypadku XVI-XVIII w. i zastanawiałem się jaka jest geneza powstania takiej dosłownej informacji źródłowej.
Punktem wyjścia była lista rektorów szkoły grudziądzkiej, podana przez X. Froelicha w 1868 r. Najważniejszą tu informacją jest fakt, że rektorami byli studenci, w tym teologii. Druga informacja, to fakt, że szkoła posiadała przestarzałą, jak na w. XVI-XVIII strukturę. Jest to model Uniwersytetu Bolońskiego, gdzie rektorami byli studenci, (zob.7).
X. Froelich uznał, że jest to lista rektorów protestanckiej szkoły ewangelickiej. Uważam, że ten pogląd X. Froelicha jest błędny.
Następna kwestia to lokalizacja szkoły. Pytanie wyjściowe, kto i dlaczego na obecnym kwartale centralnego rynku zbudował kampus szkolny? Informacja o rozplanowaniu kampusu jest na planach z 2 poł. XVIII w. Kampus szkolny w Grudziądzu posiada identyczne elementy składowe, jak kampus Uniwersytetu w Oxfordzie. Zob. W. Koch, Style w architekturze. Arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne. Warszawa 1996, s. 358, plan Oxford, New College. Udokumentowany kampus szkolny  w tym miejscu koliduje z funkcjonującą w historiografii Grudziądza tezą, że od początku lokacji na prawie chełmińskim, w tym miejscu był centralny rynek miasta z ratuszem.
Dokumenty kościelne z XVII – XVIII w. świadczą o przynależności pierzei północnej przy obecnym rynku do Kościoła.
Z 1584 r. jest informacja, utrwalona przez X. Froelicha o przekazaniu szkoły i kościoła Miastu przez zgromadzenie księży za rentę.
W 1524 r. król Zygmunt Stary potwierdził przywilej dla jurydyki kościoła św. Mikołaja w Grudziądzu.
Bulle papieskie  dla szkoły biskupa Chrystiana świadczą o istnieniu wcześniejszych suplik ze strony biskupa Chrystiana.
Najważniejsza jest pierwsza bulla papieża Honoriusza III, z 3 marca 1217 r. , będąca faktycznie  zgodą na założenie szkoły przez biskupa Chrystiana w Prusach. Przy takich źródłach późniejszych istnienie fratrum vniuersitas de Cristisburc (bractwa uniwersyteckiego, uniwersytetu w Grudziądzu) jest uzasadnione.
I co jest bardzo istotne, ten średniowieczny uniwersytet w Grudziądzu, wówczas w Prusach,  nie godzi ani w dokumenty dotyczące Akademii Krakowskiej, ani w dokumenty dotyczące Akademii Chełmińskiej. O tym w następnym odcinku.
Natomiast, co do zasadniczego tematu artykułu, informacja w dokumentach o  uniwersytecie w Cristisburc jeszcze bardziej wiąże zamianę Grudziądza na Kwidzyn w 1255 r. Wg poglądu K. Kaczmarka, (Rocznik Grudziądzki, T.15: 2003, s. 14), biskup Chrystian zamierzał utworzyć szkołę przy swojej siedzibie. Wg dokumentu z 5.08. 1222 r. na pierwszym miejscu wśród nadań jest Grudziądz.
Wykaz ilustracji
1.      Preussisches Urkundenbuch […], strona tytułowa.
2.      Preussisches Urkundenbuch […], s.596.
3.      Preussisches Urkundenbuch […], s.599.
4.      Codex Diplomaticus Prussicus […], dokument 85
5.      Preussisches Urkundenbuch […], dokument nr 233.
6.      Preussisches Urkundenbuch […], dokument nr 15
7.      X. Froelich, Lista rektorów szkoły w Grudziądzu.
 
                                                                                                                                             C.d.n.