Tablice autorstwa Karola Tchorka wpisane do rejestru zabytków. Upamiętniają ofiary II wojny światowej

W okresie powojennym przeprowadzono dwa konkursy, które miały ustalić jednolite napisy i symbole oraz rozwiązanie plastyczne dla pomników stawianych na miejscach straceń. W pierwszym konkursie wyłoniono treść napisu głównego (Miejsce uświęcone męczeńską krwią Polaków walczących o wolność - aut. E. Śliwińska,) oraz symbol, który miał przyjąć formę krzyża walecznych, odwołującą się do bohaterskiej postawy ludności Warszawy.

Drugi konkurs na „rozwiązanie plastyczne miejsc straceń na terenie całego kraju”, przygotowany został przez Stowarzyszenie Architektów Rzeczpospolitej Polskiej (SARP). W 1949 r. spośród 34 nadesłanych na konkurs projektów plastycznych komisja wybrała pracę autorstwa Karola Tchorka.

Projekt Tchorka stanowił prostą, kompozycję z piaskowca. Zgodnie z założeniami konkursu, projekt mógł być wykorzystany jako typowy, powtarzalny pomnik zarówno na murach, jak i w postaci wolnostojącego monolitu. Podstawowa forma tablicy stanowiła płyta w kształcie stojącego prostokąta z motywem krzyża walecznych z centralnie umieszczoną na styku ramion tarczą z rytą inskrypcją główną. W projekcie krzyż Virtuti Militari uległ modyfikacji. Poszerzono jego środkową część i na styku ramion umieszczono tarczę, która przeznaczona była dla niezmiennego tekstu - przekazał Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków prof. Jakub Lewicki.

Pod krzyżem znajdowało się miejsce na szczegółowe opisy zdarzeń (tzw. legenda), które upamiętniać miały tablice i monolity. Ostatecznie dopuszczono trzy stałe wersje napisów: 1. „Miejsce uświęcone krwią Polaków poległych za wolność Ojczyzny", 2. „Miejsce walki Polaków o wolność Ojczyzny”, 3. "Cześć Ich Pamięci". Ostatni napis umieszczano w miejscach upamiętniających ofiary pochodzenia żydowskiego oraz żołnierzy radzieckich i tam krzyż został zastąpiony tarczą.

Pierwsze, pojedyncze tablice zostały zamontowane na początku lat 50. Najwięcej powstało ich między 1963-1965 r. na zamówienie Rady Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa. Ostatnia zamontowana tablica pochodzi z 1985 r.

Tablice w większości upamiętniają męczeństwo ludności cywilnej. W kilku przypadkach napisy podkreślają masowe egzekucje - szczególnie na Woli podkreślona byłą olbrzymia liczba ofiar. Ofiary zbrodni wojennych określane są jako: Polacy, Żydzi, osoby (osoby cywilne, osoby ludności cywilnej, ludność cywilna, mieszkańcy - podkreślone dzieci i młodzież w kilku przypadkach), zakładnicy, więźniowie z Pawiaka. Napisy dotyczą także upamiętnienia poległych w walkach (partyzantów, obrońców) m.in. monolit przy ul. Długiej czy tablica wmurowana w ścianę przy ul. ul. Odyńca 55 - wyjaśnił konserwator.

Niektóre tablice dotyczą poszczególnych grup społecznych np.:

• lekarzy i personelu szpitali miejskich i szpitali polowych (m.in.: ul. Bonifraterska 12, ul. Chełmska 21, ul. Długa 13/15),
• tramwajarzy (ul. Młynarska 2, ul. Siedmiogrodzka 5),
• księży rzymsko-katolickich (ul. Karolkowa 49),
• pracowników poczty (ul. Nowogrodzka 45).

Konserwator zaznaczył, że pod względem formalnym, największą grupę obiektów stanowią tablice wmurowane w ściany budynków, niektóre z nich wkomponowane także w często oryginalne fragmenty murów - ostańce. Monolity – czyli pomniki wolnostojące - najczęściej były ustawiane na betonowej lub piaskowcowej płycie, bądź bezpośrednio na ziemi.

Tablice i monolity autorstwa Karola Tchorka są charakterystyczną dla Warszawy plastyczną formą upamiętnienia ofiar II wojny światowej. Wpłynął w długiej perspektywie na krajobraz Warszawy i wykreował obowiązujący do dzisiaj identyfikowalny symbol narodowej pamięci. Zespół 164 zachowanych tablic autorstwa Karola Tchorka prezentuje wysoki poziom artystyczny i rzemieślniczy - przekazał konserwator.

Zaznaczył, że cały zespół jest jednolity stylistycznie i charakteryzuje się harmonijnym powiązaniem znaku graficznego, faktury kamienia i liternictwa. - Każda tablica została opracowana indywidualnie - dodał.

Konserwator wyjaśnił, że zespół tablic pamiątkowych posiada wysoką wartość historyczną, jako wyjątkowe świadectwo dziedzictwa i kultury materialnej związane z podjętą po wojnie próbą upamiętnienia męczeństwa i walki Polaków w walce z okupantem podczas II wojny światowej.

Są rozpoznawalne zarówno jako znak graficzny jak i materialny nośnik idei upamiętnienia martyrologii narodu polskiego, co przejawia się m.in. tym, że przy wielu z nich do dzisiaj składane są kwiaty i znicze oraz odbywają się przy nich uroczystości, czy warty harcerskie. Dodatkową wartość poszczególnych obiektów stanowi to, iż nadal znajdują się w miejscach ich pierwotnej lokalizacji (lub najbliższym otoczeniu) - podkreślił prof. Lewicki.

Dwa lata temu zdewastowano 75 tzw. tablic Tchorka postawionych w miejscach gdzie podczas okupacji i Powstania Warszawskiego ginęli Polacy. Naklejki z napisem „Niemcy”, zakrywającego słowo „hitlerowcy”, przyklejono na tablicach na terenie Bielan, Mokotowa, Śródmieścia, Ochoty, Pragi-Północ, Woli, Włoch i Żoliborza. - Sprawcy są znani, bowiem przyznali się w mediach do tego wandalizmu - informował w sierpniu stołeczny ratusz.

Prokuratura umorzyła śledztwo i stwierdziła że „czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego”. Nie czekając na decyzję prokuratury, miasto oczyściło 36 tablic za łączną kwotę blisko 66 tysięcy zł.