Wieża "Klimek" w otoczeniu odkrytych ruin zamku

Listopad 2009 roku.
Zakończył się kolejny etap badań archeologicznych na grudziądzkim Wzgórzu Zamkowym. Badania prowadził zespół archeologów z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu pod nadzorem prof. Jadwigi Chudziakowej, a kierownictwem dr hab. Marcina Wiewióry. Aby utrwalić w pamięci badania (odkrycia archeologiczne) zamysłem autora jest przedstawienie na fotografii wybranych kolejnych etapów.
Niepowetowana strata wybitnego archeologa i wspaniałego człowieka, jakim był dr Antoni Pawłowski zmieniła plany założone przez Społeczny Komitet Odbudowy Klimka.
Jakże wymownie cytuje "Gazeta Pomorska" w dniu 22 lipca 2008 roku:
„...Ten znakomity archeolog, który badał ruiny zamku krzyżackiego w Grudziądzu odszedł. Serce, jakie miał dla wykopalisk i zabytków, także naszego zamku, odmówiło mu posłuszeństwa. Pasjonowały go zwłaszcza zamki krzyżackie, a badał m.in. te najwspanialsze: w Malborku, Kwidzynie, Sztumie, Bytowie. O grudziądzkim wiedział tak wiele, a odkrywał coraz to nowe ciekawostki...".
W kronice Komitetu zanotowano wiele dowodów jego pasji. Przedstawione fotografie pokazują znajomość tematu, a wybrane miejsca to dokumentują. Przedstawione sprawozdanie uwiarygodniazamiary i przewidywania.
SPRAWOZDANIE
Z NADZORÓW ARCHEOLOGICZNYCH
Prace rozbiórkowe kopca ziemnego przykrywającego swym płaszczem relikty wieży Klimek rozpoczęły się 18 kwietnia 2006 r., zgodnie z „Projektem rozbiórki kopca" autorstwa Mariana Balickiego i wykonywane były ręcznie. Zgodnie z porozumieniem pomiędzy Urzędem Miejskim w Grudziądzu a Społecznym Komitetem Odbudowy Klimka organizacyjnie rozbiórkę prowadził Społeczny Komitet z wykorzystaniem więźniów z Grudziądzkiego Aresztu. Nadzór archeologiczny prowadził autor niniejszego sprawozdania.
Urobek w postaci gruzu ceglanego, rozkruszonej zaprawy wapiennej, piasku i humusu współczesnego ładowany był na samochody i wywożony poza tereny zamkowe. Jedynie humus wykorzystywano do uzupełniania ubytków w skarpach Wzgórza Zamkowego.
W pierwszym okresie rozbiórki kopca usunięto ręcznie warstwę humusu współczesnego o miąższości 25-40 cm, odsłaniając usypane gruzowisko z różnej wielkości brył ceglanych na zaprawie wapiennej, stanowiących pozostałości ścian wieży po jej wysadzeniu. W szczycie kopca znajdował się zbrojony blok betonowy, na którym usytuowany był postument pod pomnik światowida, a po południowej stronie, w zboczu umieszczone były żelbetowe schody prowadzące od jego podnóża na koronę.
Po zdjęciu warstwy humusu okazało się, że relikty wieży usytuowane są w południowej i południowo-zachodniej części kopca, podczas gdy partia wschodnia, północna, północno-wschodnia i południowo-wschodnia usypane zostały dodatkowo formując stożkowaty kopiec o średnicy w przyziemiu około 20 m i wysokości ok. 7,8 m, a więc nieco ponad dwukrotnie więcej niż wynikało to z inwentaryzacji C. Steinbrechta, w której podana jest średnica wieży wynosząca 8,9 m w narysie zewnętrznym, przy grubości ścian około 3 m, średnicy wnętrza około 2,9 m i wysokości ponad poziom otoczenia około 20 m.
W gruzowisku w obrębie wieży oprócz gruzu rozdrobnionego były również bardzo duże bryły muru z jej ścian na złożu wtórnym, dochodzące do kilku metrów sześciennych i ważące do kilku ton. W jednej z takich części byłej ściany znajdowała się ostrołucznie zamknięta blenda o głębokości około 10 cm, zachowanej wysokości około 60 cm i domniemanej szerokości około 70 cm. W tym przypadku zachowało się oryginalne lico wykonane zarówno w wątku polskim, jak i mieszanym warstwowym główkowo-wozówkowym.
Po usunięciu całego gruzu z wnętrza wieży do poziomu około 60 cm poniżej korony ścian i odsłonięciu zachowanego w przyziemiu do wysokości około 2 m lica zewnętrznego możemy stwierdzić, że w tej partii zostało ono w całości przemurowane w mieszanym wątku warstwowym główkowo-wozówkowym zapewne na przełomie XIX i XX w. z wykorzystaniem cegły maszynowej o rozmiarach cegieł gotyckich.
W tej sytuacji nie jesteśmy w stanie określić oryginalnego wątku, gdyż w trakcie prac konserwatorskich lico zostało w całości skuty, a nowe oblicowanie wsparto na kamiennym fundamencie dostawionym do pierwotnego kamiennego lica wieży, najprawdopodobniej w poziomie górnej partii przyziemia, jak możemy wnioskować z wyników badań H. Jacobiego i odwiertów z 1962 i 1972 r. oraz wykopu sondażowego z 1992 r., według których pierwotny poziom dziedzińca zamkowego był ok. 4 m poniżej obecnego przy studni zamkowej, usytuowanej po południowo-wschodniej stronie wieży. W trakcie tych prac najprawdopodobniej wtórne lico zostało wysunięte około 10 cm przed pierwotne, gdyż z obecnych pomiarów wynika, że wieża w poziomie obecnego przyziemia w narysie zewnętrznym ma około 9,3 m średnicy i od 2,88 do 2,91 m średnicy wnętrza, przy około 3,2 m grubości ścian. Różnica w grubości ścian może być także wynikiem wysadzenia wieży, podczas którego nastąpiło rozwarstwienie zwięzłych ścian. Zostały one wykonane w układzie warstwowym z pełnej cegły na zaprawie wapiennej w wątku główkowym w licu wewnątrz wieży i w trudnym obecnie do określenia jednoznacznego wątku w licu zewnętrznym, przy czym w tym ostatnim zastosowano jeszcze ćwierćwałkowy gzyms z glazurą ciemnozieloną zapewne na wysokości stropu parteru oraz kilka pasów poziomych z cegieł glazurowanych.
Wymiary cegieł wynosiły: długość 289-294 mm, szerokość 138-145 mm i wysokość 87-94 mm. Oprócz cegieł w licu zewnętrznym znajdował się pas wykonany z „bloczków" z kamienia sztucznego nieco powyżej ćwierćwałkowego gzymsu. Wymiary tych trapezowatych w przekroju „bloczków" były kilkakrotnie większe od cegieł. Ich większa podstawa znajdująca się w licu wynosiła od 22 do 58 cm, mniejsza umieszczona wewnątrz muru od 19 do 45 cm, wysokość około 47 cm i grubość od 15 do 19 cm. Kilkanaście z nich zachowało się in situ w północno-zachodniej partii ściany.
W północnej części w poziomie kamiennego fundamentu nowego lica znajdowało się przekucie w ścianie o szerokości 50-60 cm, w którym umieszczono w początkach XX w. (zapewne 1907 r.) rurę kanalizacyjną odprowadzającą wody opadowe z wnętrza wieży do miejskiej kanalizacji burzowej. Powyżej usytuowane było najprawdopodobniej wtórnie wykonane wejście do przyziemia wieży, po którym zachowały się „wydeptane" cegły w wyniku chodzenia i fragment wylewki betonowej o szerokości około 80 cm, a zatem możemy przyjąć, iż szerokość wejścia nie przekraczała 100 cm.
W trakcie odgruzowywania reliktów wieży znaleziono kilkanaście cegieł gzymsowych, kilka z odciskami łap zwierzęcych, kilka kształtek ceglanych z ostrołucznych zamknięć otworów okiennych, wentylacyjnych itp., kilka elementów słupka prowadzącego w zabiegowej klatce schodowej. Ponadto wybrano kilka tysięcy cegieł palcówek z gruzowiska i zdeponowano w Centrum Kształcenia Ustawicznego w Grudziądzu.
Stan zachowania odsłoniętych reliktów wieży Klimek nie jest zadawalający, albowiem w wyniku wybuchu nastąpiło znaczne rozwarstwienie spójności ścian obejmujące pełną ich grubość. W partii nad poziomem terenu z czasów wybuchu doszło do wychylenia się lica na zewnątrz i odspojenia się od pierwotnego miąższu muru. Podobnie wygląda sytuacja wewnątrz wieży. Zachowane części ścian w najwyższym punkcie mają około 3,3 m wysokości w stosunku do poziomu otoczenia, jednak pozbawione są zarówno lica zewnętrznego jak i w środku wieży. W celu właściwego określenia stanu techniczno-konstrukcyjnego ścian niezbędne jest opracowanie techniczne konstrukcyjne wykonane przez konstruktora wykonującego ekspertyzy konstrukcyjne w obiektach zabytkowych.
W celu właściwego zabezpieczenia odsłoniętych reliktów przed dalszą dewastacją i szkodliwym wpływem warunków atmosferycznych niezbędne jest wykonanie tymczasowego zadaszenia lub, po rozbiórce luźnych cegieł, przykrycie folią budowlaną a następnie warstwą betonu usztywniającą wierzchnie warstwy i wraz z folią chroniąc przed nasiąkaniem murów wodami opadowymi. Sposób zabezpieczenia budowlano-konserwatorskiego winien być opracowany przez inżyniera budowlanego.
Przedstawione sprawozdanie nie wyczerpuje wszystkich zagadnień związanych z prowadzonym nadzorem i uzyskanymi efektami. Kompletne opracowanie zostanie przedstawione w terminie późniejszym, po analizie dostępnych danych, zarówno historycznych, jak i pochodzących z nadzorów archeologicznych.