Baszty ustępowe w Grudziądzu [odc. 1]

Na portalu Graudenz pl., aktywny również w serwisie MMGrudziądz.pl, jego redaktor naczelny Jacek Olszewski, zamieścił polemiczny artykuł odnośnie gdanisk w Grudziądzu.
http://www.graudenz.pl/historia/do-1772/grudziadzkie-gdaniska/
Z faktami się nie dyskutuje, fakty przyjmuje się do wiadomości. Skoro jednak redaktor naczelny wspomnianej strony uznał za stosowne napisać artykuł polemiczny, stosując styl autorów powieści kryminalnych, gdzie na pierwszym planie stawia się dedukcję, by wciągnąć czytelnika do czytania powieści, to Jego wybór. W świetle faktów historycznych ten artykuł polemiczny nie ma racji bytu. Autor nie poinformował czytelników, że obiekt przy Spichrzowej 49, datowany na wiek XIV, posiada dokumentację budowlaną z XIX-XX w., świadczącą o tym, że jest to obiekt o charakterze sanitarnym. Czytające ten artykuł osoby spoza Grudziądza mogą nie wiedzieć, że tę funkcję nadal pełni.
Czytelnicy nie zostali również poinformowani, że w latach 1666-67 benedyktynki zostały zobowiązane przez Miasto do budowy cysterny przy istniejącym obok Bramy Wodnej ustępie oraz o dbanie o jego czystość. Jest to informacja podana przez X. Froelicha w 1868 r. Gdanisko w tym miejscu istniało jeszcze za życia X. Froelicha, o czym świadczy plan katastralny miasta z 1872 r.
Sprawa tego artykułu polemicznego jest o tyle ważna, że na wielu portalach, promujących zabytki Grudziądza, gdanisko Bramy Zamkowej przedzamcza jest pokazywane jako atrakcja turystyczna Grudziądza. Dlatego nie mogę pozostawić sprawy tego artykułu bez odpowiedzi.
Badania archeologiczne bram Łasińskiej i Toruńskiej przyczyniły się do większego zainteresowania społecznego tematem fortyfikacji średniowiecznych i nowożytnych Grudziądza. Dlatego zdecydowałem się zapoznać Państwa z moim artykułem, będącym przedmiotem polemiki ze strony p. J. Olszewskiego. Tu podaję go w zmodyfikowanej formie bez aparatu przypisów. Artykuł został opublikowany w Roczniku Grudziądzkim, T. 17:2007, s.53-75. Osoby pragnące głębiej poznać temat, mają możność zapoznania się z wersją opublikowaną w Roczniku Grudziądzkim. Artykuł ten, podobnie, jak to było m.in.  w przypadku pracy Zamek w Grudziądzu, opublikuję w odcinkach. Artykuł został napisany na przełomie 2006/2007 r., przed badaniami archeologicznymi na Górze Zamkowej. Nie stracił on jednak na aktualności. 
         Zastosowanie nowoczesnych metod badawczych z wykorzystaniem techniki komputerowej pozwala na poszerzenie horyzontów badawczych, które były nieosiągalne dla badaczy dziejów Grudziądza do końca lat 80-tych XX w. Stąd też niektóre poglądy co do ustroju, rozplanowania i architektury tego miasta wymagają weryfikacji w świetle poszerzonej bazy źródłowej. Kluczowe znaczenie miało wydanie Atlasu Historycznego Miast Polskich. Grudziądz w 1997 r. oraz opublikowanie kolekcji widokówek znanego grudziądzkiego kolekcjonera  Z. Zawadzkiego.
     W XVI tomie Rocznika Grudziądzkiego został opublikowany artykuł A. Chęcia o gdanisku zamku grudziądzkiego. Jest on wycinkiem z monograficznej pracy tego autora   o gdaniskach. Powodem rozwinięcia tego tematu w kolejnym tomie Rocznika Grudziądzkiego jest stwierdzenie A. Chęcia, że w Grudziądzu było tylko jedno takie założenie na zamku wysokim. Badacz ten zanegował natomiast istnienie baszt ustępowych na przedzamczu i przy Bramie Wodnej. W związku z tym, że artykuł ten moim zdaniem utrwala także błędne wyobrażenie o rozplanowaniu zamku grudziądzkiego, zaistniała konieczność opublikowania artykułu polemicznego na ten temat. Obecny artykuł nawiązuje również do artykułu K. Szymańskiego z 1960 r na temat zamku grudziądzkiego. Genezę i rozplanowanie średniowiecznego Grudziądza w innym świetle, jako zespołu klasztorno-zamkowego oraz również istnienia miasta w obrębie Rowu Hermana przedstawiłem w artykule opublikowanym w XVI tomie Rocznika Grudziądzkiego.
Miasta-klasztory to nic nadzwyczajnego w okresie średniowiecza. Można się o tym przekonać, czytając leksykon W. Kocha, Style w architekturze. Arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne. Warszawa 1996, s. 394-397.
Nie ma natomiast potrzeby pisania w tym artykule o genezie gdanisk, jako typie baszty ustępowej, ani o źródłosłowie nazwy „gdanisko”. Ten bowiem problem przedstawił  A. Chęć w artykule z 1997 r. Można natomiast przypomnieć definicję gdaniska.
W literaturze polskiej ten element architektury zamków przypisywany jest Krzyżakom: dansker (gdanisko) wykusz lub baszta latrynowa, jeden z charakterystycznych składników krzyżackich  zamków warownych, występujący w formie wykusza lub baszty usytuowanej na zewnątrz linii murów obronnych i połączonej z zamkiem krytym przejściem mostowym.                                                
W literaturze zachodniej teoretyczne istnienie gdanisk, zwanych latrynami w miastach przyjmowane jest od początku XX w. Teoretycznie przyjęto, iż takie obiekty istniały już   w połowie XIII w. Przykładem jest  praca K. Grubera, na którą powołał się W. Koch w leksykonie Style w architekturze. Arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne. Wydanie polskie z 1996 r.
Jeśli w literaturze zachodniej, w pracy naukowej z początku XX w., podano teoretyczną możliwość istnienia 3 latryn (gdanisk) w obwodzie murów miasta a nie zamku     i autorowi leksykonu do 1996 r. nie udało się znaleźć autentycznego przykładu gdaniska miejskiego, to należy przybliżyć przypadek Grudziądza. Uważam, że w Grudziądzu od strony Wisły, razem z zamkiem wysokim były 3 gdaniska, rozmieszczone symetrycznie.
Gdanisko zamku wysokiego przybliżył w swoim artykule A. Chęć. W tym miejscu  przedstawię argumentację wskazującą na to, że obiekt zwany spichrzem przy ul. Spichrzowej nr 49 nie pełnił roli spichrza. W literaturze przedmiotu uznawany jest jako spichrz z XVI-XIX w. Nie jest on ujęty w katalogu zabytków z 1974 r. Zasadniczym argumentem, stwierdzającym, że omawiany obiekt nie był spichrzem, są akta budowlane z 2 poł. XIX  i 1 pol. XX w. przechowywane w Archiwum Państwowym w Toruniu. Zapewne A. Chęć nie uznał tego obiektu za basztę ustępową, gdyż w dwudziestowiecznym pojmowaniu obrysu zamku grudziądzkiego z przedzamczem obiekt ten jest zbyt daleko oddalony od domniemanej bramy wjazdowej na przedzamcze. Ta teza wcześniejszych badaczy, powielana przez  A. Chęcia ulega dewaluacji, gdy spojrzymy na Grudziądz  w obrębie murów średniowiecznych jako na zespół klasztorno-zamkowy. Problem ten poruszyłem w swoich wcześniejszych badaniach W szczególności dotyczy to części zachodniej miasta wzdłuż ulic Kościelnej i Pańskiej, jako jurydyki kościoła św. Mikołaja, udokumentowanej przywilejem Zygmunta Starego z 1524 r.
Badacz ten swoje analizy oparł na planie zamku wg H. Jacobiego z 1941 (plan 1). Nie wziął pod uwagę planu inwentaryzacyjnego zamku, wykonanego w XVIII w., (plan 2).
            Porównanie tych dwóch planów wskazuje, że plan H. Jacobiego nie odpowiada prawdzie historycznej. Zamek ten nie posiadał nawet wyraźnego skrzydła wschodniego. Wiedział o tym zapewne H. Jacobi, który w swojej pracy podał plan v. Krohne z 1796 r. (plan 3). W trakcie badań archeologicznych 2006-2009 też wystąpił problem z istnieniem jednoznacznego skrzydła wschodniego. 
Również przedzamcze, którego H. Jacobi nie badał, zostało przedstawione przez niego schematycznie. Na planie z ok. 1750 r. nie jest przedstawiona precyzyjnie południowa część przedzamcza. Od strony południowej była masywna brama, której ten plan nie ujmuje . Jest ona zaznaczona na planie fortyfikacji miasta z XVIII w.,( plan 4).

Plan ten pokazuje południową Bramę Zamkową przy przerwie w linii spichrzy. Odpowiada to lokalizacji zachowanych elementów, czyli  Furty Jezuickiej (obecne zejście schodami nad Wisłę przy Ratuszu) oraz „rzekomego łącznika między Ratuszem a spichrzem nr 51”. 
 Wynikało to z faktu, że przedzamcze nie należało, o czym już wcześniej napisałem, do Krzyżaków a później do starostów. Zamek grudziądzki posiada zapewne rodowód przedkrzyżacki. Dlatego w świetle zachowanych obiektów i źródeł pisanych oraz kartograficznych rzekomy łącznik z czasów nowożytnych między ratuszem a spichrzem nr 51 powinien zostać moim zdaniem uznany za Bramę Zamkową na przedzamczu. Natomiast „spichrz” nr 49 za gdanisko, gdyż nie pełnił on roli spichrza. W świetle źródeł była to ubikacja należąca do ratusza. Niewątpliwie wcześniej pełniła tę funkcję dla plebanii kościoła św. Mikołaja i innych obiektów będących w tym kwartale przed powstaniem kolegium jezuickiego w XVII w. Po założeniu kanalizacji miejskiej na początku XX w. dawna baszta ustępowa po modernizacji stała się od 1910 r. szaletem publicznym.
Jeszcze na początku XX w. bardzo czytelne były dawne średniowieczne funkcje obronne Bramy Zamkowej z gdaniskiem. Prezentują to widokówki z początku XX w. Brama Zamkowa, a ściślej jej przedbramie przetrwało do naszych czasów. Przed I wojną światową dokonano przebudowy gdaniska i prowadzącego do niego ganku. Różnice ukazują widokówk1  z początku XX w., (fot.1,2).
Zasadnicza różnica polega na zmianie ściany wschodniej gdaniska, które przed przebudową nie posiadało drzwi od strony ul. Zamkowej. Po przebudowie na szalet miejski takie potrójne drzwi zostały wykonane. Jest to dodatkowy dowód, że budynek przy ul. Spichrzowej 49   nie był spichrzem, (plany 5 i 6). 
Z rysunku technicznego można odczytać, że szalet składał się z trzech poziomów: silosu, warstwy izolacyjnej oraz pomieszczenia na kabiny.
Jak wynika z rysunku technicznego, widok fasady od strony Wisły oraz przekroju pionowego, w zmodernizowanej w 1910 r. formie, nie wykorzystano już całkowicie silosu poniżej poziomu ulicy.
Pierwotnie, podobnie jak w przypadku Bramy Wodnej, poziom drogi był niżej, stąd też okna przed bramą były jednocześnie oknami strzelniczymi. Bramy Wodna i Zamkowa były do siebie podobne. Brama Wodna była od strony zachodniej osłonięta gdaniskiem   i spichrzem zamkowym, tak i Brama Zamkowa osłonięta była gdaniskiem.
Z uwagi , że ten fragment linii spichrzy był i jest bardzo często fotografowany, dlatego posiadamy bogaty materiał do analizy. Przykładem może być widokówka z albumu A. Wajler, (fot.3).
Na widokówce bardzo dobrze widać dolny ciemniejszy fragment, czyli poziom silos. Przypuszczalnie podobną  konstrukcję posiadało gdanisko przy Bramie Wodnej. Podobnie jak przy prezentacji gdaniska przy Bramy Zamkowej przedzamcza, tak  i w przypadku Bramy Wodnej, wykorzystałem swoje wcześniejsze wyniki badań.
 
Opisy ilustracji:
Plan 1. Rekonstrukcja planu zamku grudziądzkiego wg H. Jacobiego z l.1941-1943.
Plan 2 . Plan zamku grudziądzkiego ok.1750 r., wykonany podczas inwentaryzacji pomiarowej istniejącego obiektu.
Plan 3. Plan v. Krohne z 1796 r.
Plan. 4. Plan Grudziądza z XVIII w. Po prawej stronie kadr z rysunkiem zamku.
Fot.1. Brama Zamkowa przedzamcza z gdaniskiem i  kadr ujęcia ściany frontowej toalety ratuszowej bez drzwi.
Fot. 2. Gdanisko Bramy Zamkowej. Widokówka z lat 1910-1920.
Plan 5. Plan przebudowy ustępu ratusza na szalet miejski. AP w Toruniu.
Plan 6. Plan sytuacyjny ratusza z ustępem z 1910 r. AP w Toruniu.
Fot. 3.  Panorama  Grudziądza od strony Wisły. Gdanisko Bramy Zamkowej. Widok z 1910 r.