Bedeker warszawski: Synagoga im. Małżonków Nożyków

Pytanie z ostatniej ankiety nie przysporzyło Wam wielu problemów. Większość uczestników wiedziała, że chodzi o synagogę im. Małżonków Nożyków, która znajduje się przy ul. Twardej 6 w sąsiedztwie placu Grzybowskiego i Teatru Żydowskiego im. Estery Rachel i Idy Kamińskich.

Niektórzy z Was uważali jednak, że poprawna odpowiedź to... synagoga Izaaka Altera, Icchaka Hersza Jahrmana czy chasydów z Chabad-Lubavitch. Dwie pierwsze bożnice zostały zdewastowane w czasie II wojny światowej przez Niemców i choć przetrwały powstańcze walki, dzisiaj nie są czynnymi synagogami. Ostatnia zaś powstała niecałe cztery lata temu z inicjatywy przedstawicieli ultraortodoksyjnego nurtu judaizmu.

Dziękujemy wszystkim za wzięcie udziału w głosowaniu i jednocześnie zapraszamy do zapoznania się z krótką historią synagogi im. Małżonków Nożyków.

Przedwojenną Warszawę nazywano „Żydowską stolicą Polski”, a aż 30% jej mieszkańców było ówcześnie wyznania mojżeszowego. Pomimo tego, do końca XIX wieku w mieście działały wyłącznie dwie synagogi będące wolnostojącymi budynkami – Wielka Synagoga na Tłomackiem oraz synagoga praska mieszcząca się przy ul. Szerokiej i Petersburskiej (obecnie ul. Ks. Kłopotowskiego i Jagiellońska).

Zalman Nożyk, znany warszawski kupiec, który mieszkał we własnej kamienicy znajdującej się przy ul. Próżnej, postanowił wykupić w 1893 r. za bajońską ówcześnie sumę 157 tys. rubli, pustą parcelę przy ul. Twardej 6, którą przeznaczył pod synagogę. Oficjalna budowa bożnicy zaprojektowanej najprawdopodobniej przez Leonarda Marconiego, bratanka słynnego Henryka Marconiego, rozpoczęła się w jednak 1989 roku i trwała cztery lata. Jak podają źródła, synagoga kosztowała łącznie 250 tys. rubli, a kwota ta ta została w całości przekazana przez państwa Nożyków.

Co ciekawe, budynek wzniesiony jest na planie prostokąta w stylu neoromańskim z wieloma elementami bizantyjskimi, neorenesansowymi i mauretańskimi. Przy jego głównym wejściu umiejscowione są dwie tablice z Dekalogiem. Wnętrze zaś podzielone jest na trzy nawy przeznaczone dla wiernych. Nad nimi znajdują się galerie dla kobiet, do których prowadzą osobne wejścia.

Uroczyste otwarcie synagogi im. Małżonków Nożyków odbyło się 12 (25) maja 1902 roku (5662 wg kalendarza żydowskiego) podczas święta Lag ba-Omer. Korespondent polskojęzycznego periodyka „Izraelita”, tak oto pisał o tym wydarzeniu – „Uroczystość rozpoczęła się śpiewem kantora synagogi p. Lewinsohna, który wraz z chórem odśpiewał stosowne modlitwy, następnie wygłosili mowy dwaj rabini. Odśpiewany został następnie Hymn Narodowy i odmówiona została modlitwa za Jego Cesarską Mość Najjaśniejszego Pana. Pochód z rodałami, otwarcie arki świętej i ustawienie w niej rodałów przez fundatora p. Nożyka, wreszcie odprawienie modlitwy wieczornej "Maariw", dopełniły tego uroczystego aktu.”

W niecały rok po uroczystościach związanych z otwarciem synagogi, zmarł jeden z jej fundatorów – Zalman, a 11 lat później jego żona, Rywka. Zgodnie z życzeniem inicjatorów budowy bożnicy, przeszła ona w ręce Warszawskiej Gminy Starozakonnych z adnotacją, że synagoga zachowa swą pełną nazwę, będzie utrzymywana ze środków ofiarowanych przez darczyńców, a w czasie świąt będą odmawiane modlitwy El Male Rachamim w intencji założycieli.

Dwudziestolecie międzywojenne przyniosło synagodze niezwykły rozgłos. Prócz typowych obrzędów religijnych, odbywały się w niej liczne spotkania z okazji wydarzeń państwowych, świąt, a nawet koncerty. Bożnica, nadszarpnięta ówcześnie przez ząb czasu, została wyremontowana, a do jej ściany zachodniej dobudowano chór według projektu Maurycego Grodzińskiego.

Okres II wojny światowej nie oszczędził w Warszawie żydowskich domów modlitwy. W większości zostały one zdewastowane przez Niemców, którzy je burzyli lub przerabiali na magazyny czy stajnie dla zwierząt. Pod koniec lat 30. ubiegłego wieku, synagoga im. Małżonków Nożyków znalazła się na terenie tzw. Małego Getta. Budynek, choć został dotkliwie zniszczony, przerobiono na pomieszczenie dla koni, w którym m.in. składowano paszę.

Na początku lat 40. na okres niecałego roku, synagoga została ponownie otwarta. W jej inauguracji, która odbyła się 12 maja, wziął udział nadkantor Dawid Ajzensztadt, który odpowiedzialny był za odprawianie modlitwy, zaś przemowę poświęconą Miesiącowi Dziecka wygłosił prof. Majer Bałaban - ówczesny nowy rabin.

Synagoga została ostatecznie zamknięta w 1942 roku. W wyniku bombardowań Warszawy w czasie powstania, została bardzo uszkodzona, choć jej konstrukcja nie uległa znacznym zniszczeniom i się nie zawaliła.

Pierwsze powojenne nabożeństwo odbyło się w 1945 roku, lecz dopiero w 1951 nastąpiło jej uroczyste, wielkie otwarcie. Obecnie synagoga im. Małżeństwa Nożyków jest jedyną czynną, przedwojenną bożnicą, w której codziennie odprawiane są modlitwy.

Choć współcześnie uważa się, że w Warszawie nie występuje zjawisko antysemityzmu, w latach 90. XX wieku, doszło do kilku aktów antyspołecznych wymierzonych w ludność żydowską. W 1997 roku, zabytkowa synagoga mieszcząca się przy ul. Twardej, została podpalona. Na szczęście w wyniku szybkiej reakcji jednego z przechodniów będącego świadkiem całego wydarzenia, a także sprawnej pracy straży pożarnej, zniszczeniu uległ jedynie przedsionek bożnicy.

Wszyscy zainteresowani kulturą żydowską, mogą bez problemu zwiedzić wnętrza synagogi. Jej zwiedzanie odbywa się codziennie, prócz sobót w godzinach popołudniowych. Wstęp do bożnicy jest płatny.

Czytaj również:
Bedeker warszawski: Dolina Szwajcarska
Bedeker warszawski: Pałac Teppera-Dückerta