Zamek w Grudziądzu [odc.26]

IX. Kwestia ufortyfikowanych młynów zamkowych, Dolnego i Górnego.
 
Obraz Przedzamcza Miejskiego, czyli faktycznie zamku po stronie południowej byłby niepełny bez omówienia ufortyfikowanych młynów zamkowych Dolnego i Górnego. W czasach krzyżackich Młynem Dolnym zarządzał wyznaczony rycerz zakonny. Trzymano tu też konia pocztowego. Na planach Grudziądza z XVII-XVIII w. po drugiej stronie Kanału Trynka, [nazwa dawnej Ossy, w XVIII w. została wyparta przez nazwę obecną],  naniesione są fortyfikacje, (rys. 123-125). Linia tych fortyfikacji jest określana mianem kleszczy i łączona z czasami nowożytnymi, (rys. 122)[1].
Rys. 122. Fortyfikacje Grudziądza od strony południowej wg J. Krzysia.
Jak już zaznaczono wcześniej, ufortyfikowany południowy brzeg Kanału Trynka (dawnego koryta Ossy), zachodzący nawet za most Bramy Toruńskiej i go osłaniający jest widoczny na wielu planach z XVII-XVIII w.
Poniżej kilka z nich:
Rys. 123. Plan Hoppego z 1628 r.
Rys. 124. Plan Loffmana z 1657 r. 
Rys. 125. Plan z ryciny Dahlberga, 1656 r.
Historycznie ukształtowana siatka dróg i ulic, linie umocnień z czasów średniowiecza są bardzo czytelne też jeszcze na planach z końca XIX w., (rys. 126). Plany te były zapewne pomocne przy opracowywaniu planów rekonstrukcyjnych, (rys. 127).
[[ Dodane do odcinaka 26, w sierpniu 2013 r.
Nieprzypadkowo ulica Rybacka nie ma wylotu na ulicę Klasztorną a skręca w kierunku wschodnim. Ulica Rybacka biegła obok terenu zamkowego, na którym były zabudowania gospodarcze Dolnego Młyna Zamkowego i kierowała się w kierunku głównego placu targowego miasta, Rynku Zbożowego, wg późnego nazewnictwa z XIX w. Ulica Klasztorna natomiast wychodzi przez most na obecnie neogotycką kamieniczkę, Al. 23 Stycznia 10, która jest zapewne na miejscu bramy wjazdowej na teren Młyna Zamkowego Dolnego. Taki bieg ulicy Rybackiej jest precyzyjny z topografią terenu, podana w dokumentach lokacyjnych miasta:
Fragment z odnowionego przywileju lokacyjnego miasta z 1526 r., wystawionego przez króla Zygmunta Starego:
„[…]W dawniejszej mowie naszych poprzedników ustalono najpierw granice miasta i my ten przywilej rozpoczynamy równomierni   z granicami miasta.
Jak należy wnioskować, to rzeka Ossa przepływa bramą, która zwie się Bramą Łasińską    i przekracza most, tak, że granice miasta po prawej stronie wzdłuż wału i rowu aż do młyńskiego spływu i stąd w górę do murowanego słupa obok nowego młyna (obecnie Górny Młyn)  i stąd ukośnie aż do drugiego murowanego słupa, który znajduje się  w pobliżu ogrodzenia, względnie wejścia do ogrodu, następnie w prostej linii do Czarnego Rowu, do Jeziora Tuszewskiego, od tego końca rowu dalej naprzód aż do słupa, który określa granice pomiędzy Pokrzywnem a Grudziądzem. Od tego słupa aż do nowego rowu granicznego, w górę wzdłuż mostu, przez który prowadzi droga polna do Pokrzywna, następnie dalej przez rów graniczny ponad tamą, z którym rzeczka jest włączona, która z Pokrzywnem. W ślad za tą rzeczką aż do dębowej kostki lub kikuta, który z tej strony lasu Kyckholz stoi, następnie   w kierunku zasypanego ziemią dębu, który obok lasu Kyckholz stoi i dalej od pagórka do pagórka, jak to w lesie lub w puszczy usypane są, aż do tzw. Ścieżki Złodziejskiej, która prowadzi drogą pieszą do Wisły, wzdłuż tej i Wisły aż do zamku, gdzie kończy się miejskie terytorium. […].”
Faktycznie, zgodnie z tym dokumentem rzeka Ossa przepływała pod bramą. Most Bramy Toruńskiej był jej szyją, posiadał obronny krenelaż, była po drugiej stronie baszta przedbramia, jednocześnie brama na teren młyna zamkowego. Nazwy obiektów natomiast są  zmienne.]]
Rys. 126. Plan Beckera 1897 r. Archiwum Państwowe w Toruniu. 
Rys. 127. plan rekonstrukcyjny z 1997 r. Za: Atlasem Historycznym Miast Polskich.
Wyjaśnienie trwałości tych linii po stronie południowej jest zapewne na obrazie G. Breuninga           z 1896[2].
Rys. 128. Widok Grudziądza nad Wisłą, 1896 r. G. Breuning.
Rys. 129. Widok Grudziądza nad Wisłą, 1896 r.. G. Breuning. Kadr, widok na młyn z klasztorem.
Z obrazu wynika, że zarys kleszczowych umocnień tworzy zabudowa Młyna Zamkowego. Ta zabudowa jest również nadał czytelna, (rys. 130-131). Z obrazu można interpretować, że przy młynie była baszta mieszkalna.
Rys. 130. Widok terenu dawnego Młyna Dolnego  z 2009 r. od strony południowo-zachodniej. Fot. M. Szajerka.
Rys. 131. Fragment zabudowy dawnego Młyna Dolnego w 2009 r. Fot. M. Szajerka.
Podobny typ zabudowy występował w innych zamkach krzyżackich, w tym na zamku w Pokrzywnie, (rys. 132).
Rys. 132. Plan zamku w Pokrzywnie wg C. Steinbrechta. Za: W. Antkowiak, P. Lamparski[3].
Podobnie jak Młyn Dolny, umocniony był Młyn Górny. Do 1945 r. był czytelny mur  z przyporami okalający młyn, (rys. 133-134).
133. Młyn Górny w 1945 r. Fot. H. Gąsiorowski lub T. Walesa. 
Rys. 134. Młyn Górny w 2006 r.  Fot. M. Szajerka. 
            Zasygnalizowanie historycznej wartości reliktów dawnych młynów zamkowych może być przydatne w pracach na rzecz rewitalizacji Starego Miasta, aczkolwiek w tym stwierdzeniu nie ma nic odkrywczego.
 
[Dodane w sierpniu 2013, do odcinka 26:
Statut Grudziądza, jako zamku był utrzymany również w czasach nowożytnych. Wg lustracji z 1664 r., wg wypisu źródłowego, sporządzonego przez  X. Froelicha wynika, że był to zamek:
„Rozprawa lustracyjna z 1664 r. określa stan wnętrza zamku, murów i dachów w czasie ostatniej wojny, jako zrujnowane, stajnie i inne zabudowania, jako jeszcze do użytku   i zaznacza, ze do tej pory naprawiono tylko piece i okna. Z dział i amunicji znajdowały się wówczas w zamku: 5 armat z materiału dzwonowego, 2 armaty z żelaza, 7 beczek prochu, każda po 1 centnarze, 2 centnary ołowianych kul muszkietowych, 100 kul armatnich, 30 snopów lontów. Terytorium zamku obejmowało miasto Grudziądz [Das Schloßgebeit umfasste die Stadt Graudenz], 4 kempy na Wiśle, z tych jedna przy przewozie, jedna poniżej zamku, jedna nad Ossą, różne mieszkańcom miasta wynajęte gospoda