Jedno z najważniejszych miejsc w Warszawie. Tu kształtowała się polska państwowość. Jak zmieniał się Plac Piłsudskiego?

Obecny Plac marsz. Józefa Piłsudskiego do 1928 roku funkcjonował jako Plac Saski. Oczywiście wiązało się to z sąsiedztwem okazałego Pałacu Saskiego i Ogrodu Saskiego, ale de facto geneza powstania placu to istnienie dziedzińca wspomnianego pałacu - jeszcze w XVIII wieku. Była to duża i okazała przestrzeń. Niech świadczy o tym, że doszło tu do starć podczas insurekcji kościuszkowskiej, a Napoleon dokonywał tu przeglądu wojsk. Nie mamy informacji, żeby plac lub dziedziniec pełnił funkcje wojskowe lub reprezentacyjne przed utraceniem przez Polskę państwowości. Niewykluczone zatem, że zainaugurował to cesarz Francuzów.

W kontekście dwudziestolecia międzywojennego jest jeszcze jedna ważna rzecz, która wydarzyła się w tym miejscu przed 1918 rokiem. Miejsce zyskiwało charakter coraz bardziej prestiżowej lokalizacji, było to centrum miasta, a Rosjanie postanowili wykorzystać je propagandowo. Wybudowano tu monumentalny sobór św. Aleksandra Newskiego wraz z 70-metrową dzwonnicą. Budowa rozpoczęła się w 1894 roku i trwała długo bo aż 16 lat. Zakończono ją w 1912 roku i jak się okazało oznaczało to, że symbol dominacji nie przetrwa próby czasu.

Już w 1917 roku rozpoczął się w stolicy proces likwidujący rosyjskie ulice, pomniki i inne elementy związane z dotychczasowym procesem rusyfikacji. Nie inaczej miało się stać z symbolem dominacji rosyjskiej nad Polską i Warszawą, czyli soborem św. Aleksandra Newskiego. W pierwszej kolejności ruszył proces rozbiórki dzwonnicy wysokiej na 70 metrów. W 1924 roku właściwa rozbiórka dotknęła sobór. Proces poprzedzony był gorącą dyskusją wśród mieszkańców miasta. Niektórzy uważali, że budynek ma spore wartości architektoniczne, inni pragmatycznie zauważali, że zajmuje jeden z najważniejszych placów w odradzającym się mieście - stolicy państwa, które odzyskało niepodległość. Ostatecznie w 1926 roku nie było już po nim śladu.

Warto wspomnieć jeszcze o dwóch bardzo ważnych symbolicznych wydarzeniach związanych z okolicami Placu, jeszcze wówczas, Saskiego. W 1923 roku przed Pałacem Saskim odsłonięto pomnik Józefa Poniatowskiego. Po 90 latach od jego odlania, po raz pierwszy publicznie wystawiony w Warszawie. W latach 30. XIX wieku car Mikołaj I zablokował taką możliwość i oddał w ręce prywatne. Dopiero na mocy rewindykacji zabytków i dzieł sztuki na mocy traktatu ryskiego (traktat kończący wojnę polsko-bolszewicką) wrócił do Polski. Natomiast w 1925 roku w trzech środkowych arkadach pałacu Saskiego wzniesiono grób nieznanego żołnierza, upamiętniający bohaterów poległych o wolność Polski.

W 1926 roku w wyniku zamachu stanu do władzy w Polsce dochodzi stronnictwo zbudowane wokół marszałka Piłsudskiego. Stał się on centralną postacią obozu władzy chociaż nie objął żadnego stanowiska politycznego. Po paru miesiącach stworzył rząd jako premier. Niemniej tzw. sanacja nie oddała władzy aż do wybuchu II wojny światowej. Z kolei ulice, place, szkoły i inne obiekty w całej Polsce zaczęły przyjmować Józefa Piłsudskiego za patrona. Podobnie stało się z placem w centrum Warszawy dotychczas znanym jako Plac Saski.

W dwudziestoleciu międzywojennym miały tu miejsce chociażby obchody święta 3 maja. W Narodowym Archiwum Cyfrowym znajdziemy zdjęcia takich obchodów chociażby z roku 1930, a już z 1929 roku odnajdziemy zdjęcia Święta Niepodległości. Do 1936 roku organizowano je w Warszawie zazwyczaj w pierwszą niedzielę po 11 listopada na Placu Piłsudskiego. Wielokrotnie dokonywano tu przeglądów wojsk, także przez samego marszałka, przybywali tu dyplomaci składać kwiaty na grobie nieznanego żołnierza. Była to nawet meta biegu sztafetowego Radzymin-Warszawa.

W dwudziestoleciu międzywojennym uważano to miejsce za jeden z najważniejszych placów stolicy. Absolutne centrum miasta. To w tym miejscu miały krzyżować się dwie linie metra. Jedna z Placu Wilsona w kierunku Pl. Unii Lubelskiej, druga z Woli w kierunku dworca Warszawa Wschodnia. W okolicy placu dokonano nawet odwiertów próbnych. W czasie wojny zmieniono nazwę placu na Adolf-Hitler-Platz. Nazwy nie można było tłumaczyć. Do przedwojennej nazwy powrócono dopiero po 1989 roku. W czasach PRL miejsce nosiło nazwę Plac Zwycięstwa. Planowaną odbudowę Pałacu Saskiego potocznie nazywa się też domknięciem odbudowy stolicy po II wojnie światowej.

W czasie wojny zniszczono też pomnik Poniatowskiego, którego cokół wysadzono po wojnie. Nowy odlew rzeźby Polsce podarowało Królestwo Danii (pierwotny pomnik zaprojektował Duńczyk Bertel Thorvaldsen. Pozostałości oryginalnej rzeźby znajdują się w Muzeum Powstania Warszawskiego. Nową rzeźbę umieszczono najpierw Łazienkach Królewskich, a następnie przeniesiono na Krakowskie Przedmieście. Co ciekawe była to jedna z lokalizacji rozważanych dla pomnika jeszcze w XIX wieku.